II- MENKUL KIYMETLER

Vergi kanunlarımızda menkul kıymetlerle ilgili düzenlemeler yapılmasına rağmen menkul kıymetin ne olduğuna dair bir tanıma yer verilmemiştir.

Menkul kıymetler; Sermaye Piyasası Kanunu’nun 3. maddesinde, ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir bedeli temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkartılan ve ibareleri aynı olan kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır. Menkul kıymetlerin çoğu herhangi bir değer kaybına uğramaksızın her an nakde çevrilebilir nitelikte olmasına rağmen hazır değerler içinde gösterilmez.

Menkul kıymetler, hisse senetleri, borçlanma araçları ve karma nitelikli menkul kıymetler olarak üç ana grupta toplanmaktadır. Bu gruplara göre menkul kıymet türleri aşağıdaki gibidir:

Hisse Senetleri:

-Nama ve hamiline yazılı hisse senetleri

-Adi ve imtiyazlı hisse senetleri

Borçlanma Araçları:

-Devlet tahvilleri

-Özel sektör tahvilleri

-Tahvil türevleri

-Hazine bonoları

-Banka bonoları

-Banka garantili bonolar

-Finansman bonoları

-Varlığa dayalı menkul kıymetler

-Gayrimenkul sertifikaları

-Gelir ortaklığı senetleri

Karma Nitelikli Menkul Kıymetler:

-Hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil

-Katılma intifa senedi

-Kâr-zarar ortaklığı belgesi

Menkul kıymetler işletme bilançolarının aktifinde, işletmenin edinme amacına da bağlı olarak dönen varlıklar veya duran varlıklar içinde yer alır. Menkul kıymetlerin değerlemesi açısından menkul kıymetin bilançonun hangi kalemi içinde yer aldığının önemi bulunmamaktadır. Açıklanacağı üzere önemli olan menkul kıymetin niteliğidir. Bilançonun dönen veya duran varlıkları içinde yer alan menkul kıymet kalemleri şunlardır.

A- MENKUL KIYMETLERİN ENVANTERİ

Menkul kıymetlerin dönem sonu fiili envanteri menkul kıymet portföyü sayılmak ya da menkul kıymet işletmenin portföyünde bulunmuyorsa ilgili işletmelerle mutabakat sağlanmak suretiyle yapılır ve kaydi envanterle uygunluğu kontrol edilir. Menkul kıymetlerde envanter fazlası pek olmaz. Noksanlık gösteren menkul kıymetlerden başkaları tarafından kullanılabilecek (örneğin, hamiline yazılı menkul kıymetler) niteliktekiler, menkul kıymet hesabından çıkartılarak 197 no.lu Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabına, noksanlığın nedeni tespit edilene kadar geçici olarak aktarılır. Dönem sonu bilançosu da bu şekilde çıkartılır.

B- MENKUL KIYMETLERİN DEĞERLEMESİ

Menkul kıymetlerin değerlemesine ilişkin olarak VUK’un 279. maddesinde yapılan düzenlemede menkul kıymet türüne göre farklı değerleme ölçüleri belirlenmiştir. VUK’un anılan maddesi uyarınca menkul kıymetlerin bir kısmı alış bedeliyle, bir kısmı borsa rayiciyle bir kısmı da kısmi kâr ilaveli alış bedeliyle değerlenecektir. Şimdi bu menkul kıymetleri ayrı ayrı belirtelim.

1- Alış Bedeli İle Değerlenecek Menkul Kıymetler

VUK’un 279. maddesi uyarınca alış bedeli ile değerlenecek menkul kıymetler şunlardır:

- Hisse senetleri,

- Fon portföyünün en az %51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri,

- Borsa rayici bulunmayan, getirisi, ihraç edenin kâr ve zararına bağlı olarak doğan ve değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler. Bu menkul kıymetler ise şunlardır;

²Kâr-Zarar Ortaklığı Belgeleri,

²Gelir Ortaklığı Senetleri,

²Geçici İlmühaberler.

Söz konusu menkul kıymetlerin borsa rayiçlerinin bulunması halinde değerleme borsa rayiçlerine göre yapılacaktır.

Menkul kıymetin alış bedeline henüz vadesi gelmemiş kuponlar için ödenen tutarlar da dahildir.[1] Ancak menkul kıymetin vadesi gelmiş kuponları hazır değer statüsünde olduğundan bunlar için ödenen bedeller menkul kıymetin alış bedeline dahil edilmeyecektir. Söz konusu kuponlar alış bedeli ile 108 no.lu hesapta muhasebeleştirilecektir.

Dönem içinde vadesi gelen kuponlar kullanılarak tahsil edilen değerler ilgili menkul kıymetin alış bedelinden düşülmeyecek doğrudan gelir kaydedilecektir. Bu kuponlardan vadesi gelmiş olmakla beraber henüz tahsil edilmemiş olanlar da itibari değerle gelir kaydedilecektir. Örneğin, bir işletmenin 15.08.2008 tarihinde 15.000 TL’ye özel kesim tahvili aldığını ve bu tahvilin beraberinde 30.12.2008 tarihli 1.500 TL tutarında kuponu bulunduğunu kabul edelim. Bu işlemlere ilişkin muhasebe kaydı şöyle olacaktır:

- Menkul kıymet alış kaydı:

–––––––––––––  15.08.2008 –––––––––––––

111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET

       VE BONOLARI                                                    15.000

 111.01.009- A işletmesi Tahvili

100 KASA                                                                    15.000

Açıklama: Kuponlu tahvil alımı

–––––––––––––––––  /  –––––––––––––––– 

İşletme tarafından tahvil kuponu ilgili tarihte tahsil edilirse şu kayıt yapılacaktır:

––––––––––––––  30.12.2008 ––––––––––––

100 KASA                                                                       1.500

642 FAİZ GELİRLERİ                                                      1.500

 642.09 Menkul kıymet kupon gelirleri

Açıklama: Menkul kıymet kuponu satışı

–––––––––––––––––  /  –––––––––––––––––

İşletme tahvil kuponunu ilgili tarihte tahsil etmezse dönem sonunda şu kayıt yapılacaktır:

––––––––––––––  31.12.2008 ––––––––––––

108 DİĞER HAZIR DEĞERLER                                1.500

642 FAİZ GELİRLERİ                                                 1.500

642.09-Menkul kıymet kupon gelirleri

Açıklama:

Vadesi gelen menkul kıymet kuponu gelir kaydı

–––––––––––––––––  /  –––––––––––––––––

 2- Borsa Rayici İle Değerlenecek Menkul Kıymetler

VUK’un 279. maddesi çerçevesinde alış bedeli ile değerlenmesi gereken menkul kıymetler dışında kalan menkul kıymetler borsa rayici ile değerlenecektir. Bu menkul kıymetler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

-Tahviller,

-Finansman Bonoları,

-Banka Bonoları,

-Banka Garantili Bonolar,

-Hazine Bonoları,

-Devlet Tahvilleri,

-Fon portföyünün %51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşmayan yatırım fonu katılma belgeleri,

-Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler,

-İpotekli Borç Senetleri,

-Konut Sertifikaları,

-Gayrimenkul Sertifikaları.

Borsa rayici ile değerlenecek menkul kıymetlerde dönem sonu itibariyle ortaya çıkacak değerleme farklarının ilgili yıl geliri ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir. Yukarıda yer alan menkul kıymetlerden bir kısmı borsada işlem görmekte bir kısmı ise  borsada işlem görmemektedir.

Borsa rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayiçlerinin bulunmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olduğunun anlaşılması halinde değerlemeye esas bedel; menkul kıymetin alış bedeline, vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır.

Dönem sonu değerlemesine ilişkin muhasebe kaydını bir örnek üzerinde gösterelim. Bir işletmenin elinde 2009 vadeli 20.000 TL tutarında Hazine Bonosu ve 27 TL/Adet bedelle aldığı 100 adet yatırım fonu katılma belgesi bulunduğunu; hazine bonosunun dönem sonu borsa rayicinin 23.000 TL olduğunu, birim fon değerinin de 30 TL olduğunu kabul edelim. Bu durumda dönem sonu değerlemesi şöyle yapılacaktır:

Hazine bonosu değer artışı;

(23.000 -20.000 =) 3.000 TL

Fon değer artışı;

[(30 -27 =3)x100=] 300 TL

Dönem sonu değerleme muhasebe kaydı şöyle olacaktır.

–––––––––––––  31.12.2008 ––––––––––––

112 KAMU KESİMİ TAHVİL SENET

       VE BONOLARI                                                     3.000

  112.03.002-... tarihli Hazine Bonosu

111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET

 VE BONOLARI                                                          300

111.01.000- A Bank. Yat. Fon. Kat. Belg.

642 FAİZ GELİRLERİ                                                   3.300

Açıklama:

Dönem sonu menkul kıymet değerlemesi

–––––––––––––––––  /  –––––––––––––––––

3- Kısmi Kâr İlaveli Alış Bedeli İle Değerlenecek Menkul Kıymetler

Borsa rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayicinin mevcut olmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olması halinde değerlenmiş tutar alış bedeline  cari dönem içinde kalan süreye isabet eden kâr kısmının eklenmesiyle bulunacaktır. Bu kapsamda değerlendirilecek menkul kıymetin değerlemesi dövize vb. bir değere endeksli olmasına göre farklılık arz etmektedir.

 Borsa rayici ile değerlenmesi gereken dövize endeksli bir menkul kıymetin borsa rayicinin mevcut olmaması ya da borsa rayicinin muvazaalı olması halinde, menkul kıymet değerleme günü itibariyle endeksli olduğu dövizin kuru ile değerlenecektir. Ayrıca değerlenen menkul kıymet tutarına, vadesinde elde edilecek gelir varsa bunun değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmı (dövize endeksli kur değerlemesi yapılarak) da eklenecektir. Değerleme günü döviz kurları Maliye Bakanlığı tarafından tespit ve ilan olunmaktadır.

Borsa rayici değerleme ölçüsü ile değerlenmesi gereken enflasyona endeksli bir menkul kıymetin borsa rayicinin mevcut olmaması ya da borsa rayicinin muvazaalı olması halinde değerleme dövize endeksli menkul kıymetlerde olduğu gibi yapılacaktır. Menkul kıymet değeri enflasyon oranında artırılacak, ayrıca vadede elde edilecek gelirin iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmı hesaplanan menkul kıymet değerine eklenecektir.

Dönemsel gelir getiren, kamu veya özel kesim tarafından çıkartılan menkul kıymetlerde değerleme, dönem sonu itibariyle; en son faiz alınan tarihten değerleme gününe (31.12.2008) kadar geçen süre için senet üzerinde yazılı faiz oranı ile hesaplanacak faizin alış bedeline eklenmesi suretiyle yapılacaktır.

Örneğin, bir işletmenin elinde bulunan (2009 yılında itfa edilecek) özel kesim tahvili ile ilgili olarak üç ayda bir 315 TL faiz aldığını ve en son faizin 15.10.2008 tarihinde tahsil edildiğini kabul edelim. Bu tahvil dönem sonunda şu şekilde değerlenecektir.

Günlük faiz: (315 /90 gün=) 3,5 TL /gün

Dönemsel faiz tahakkuku:

[(15.10.2008-31.12.2008=76 gün) x 3,5=] 266 TL

–––––––––––––  31.12.2008 ––––––––––––

111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET

       VE BONOLARI                                                          266

642 FAİZ GELİRLERİ                                                                   266

Açıklama:

Dönem sonu menkul kıymet değerlemesi

–––––––––––––––––  /  –––––––––––––––––

C- MENKUL KIYMETLER DEĞERLEME MUHASEBE KAYDI

Bu bölümde kısmi kâr ilaveli menkul kıymet değerlemesine örnek verelim. Bir işletmenin portföyünde 30.000 TL tutarında yılda bir kez %20 faiz ödemeli özel kesim tahvili bulunmakta olup en son faiz 01.07.2008 tarihinde alınmıştır. İşletme portföyünde ayrıca dövize endeksli 5.200 TL tutarında (4.000 $ karşılığı) özel kesim tahvili bulunmaktadır. Tahvil 20 Şubat 2009 (yılda bir) tarihinde %10 faiz ödemelidir. Dönem sonu $ kuru 1,64 TL’dir.

Bu tahvillerin dönem sonu değerlemeleri borsa rayiçleri bulunmadığı için kısmi kâr ilaveli alış bedeli (kur değerlemesi dahil) ölçüsüne göre yapılacak olup hesaplamalar aşağıdaki gibi olacaktır.

TL tahvil faizi: 2008 yılında geçen gün sayısı, 180 gün(1/2 yıl)

30.000 x 0,20 x 1/2= 3.000 TL

Dövize endeksli tahvil:

Tahvil dönem sonu emsal değeri   : (4.000 x1,64 =) 6.560 TL

Tahvil değer artışı                                : (6.560-5.200 =)  1.360 TL

$ endeksli tahvil faizi: 2008 yılında geçen gün sayısı (21 Şubat-31Aralık), 314 gün

4.000$ x 0,10 x 314/365=344$

344$ x 1,64 = 564,16 TL

Şimdi muhasebe kayıtlarını yapalım.

–––––––––––––  31.12.2008 ––––––––––––

111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET

       VE BONOLARI                                                 1.924,16

111.02.007 A İşletmesi $ Endeksli Tahvili

642 FAİZ GELİRLERİ                                                             564,16

646 KAMBİYO KARLARI                                                         1.360

Açıklama:

$ endeksli tahvil dönem sonu kur değerlemesi

–––––––––––––  31.12.2008 ––––––––––––

111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET

 VE BONOLARI                                                      3.000

        111.01.009-B İşletmesi %20 Faizli Tahvili

642 FAİZ GELİRLERİ                                                               3.000

Açıklama: Yıllık faiz ödemeli tahvil

                 dönem sonu değerlemesi

–––––––––––––––  /  ––––––––––––––––