II- MENKUL KIYMETLER
Vergi kanunlarımızda
menkul kıymetlerle ilgili düzenlemeler yapılmasına rağmen menkul kıymetin ne
olduğuna dair bir tanıma yer verilmemiştir.
Menkul kıymetler;
Sermaye Piyasası Kanunu’nun 3. maddesinde, ortaklık veya alacaklılık sağlayan,
belli bir bedeli temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir
getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkartılan ve ibareleri aynı olan kıymetli
evrak olarak tanımlanmıştır. Menkul kıymetlerin çoğu herhangi bir değer kaybına
uğramaksızın her an nakde çevrilebilir nitelikte olmasına rağmen hazır değerler
içinde gösterilmez.
Menkul kıymetler,
hisse senetleri, borçlanma araçları ve karma nitelikli menkul kıymetler olarak
üç ana grupta toplanmaktadır. Bu gruplara göre menkul kıymet türleri aşağıdaki
gibidir:
Hisse Senetleri:
§
Nama
ve hamiline yazılı hisse senetleri
§
Adi
ve imtiyazlı hisse senetleri
Borçlanma Araçları:
§
Devlet
tahvilleri
§
Özel
sektör tahvilleri
§
Tahvil
türevleri
§
Hazine
bonoları
§
Banka
bonoları
§
Banka
garantili bonolar
§
Finansman
bonoları
§
Varlığa
dayalı menkul kıymetler
§
Gayrimenkul
sertifikaları
§
Gelir
ortaklığı senetleri
Karma Nitelikli
Menkul Kıymetler:
§
Hisse
senedi ile değiştirilebilir tahvil
§
Katılma
intifa senedi
§
Kâr-zarar
ortaklığı belgesi
Menkul
kıymetler işletme bilançolarının aktifinde, işletmenin edinme amacına da bağlı
olarak dönen varlıklar veya duran varlıklar içinde yer alır. Menkul kıymetlerin
değerlemesi açısından menkul kıymetin bilançonun hangi kalemi içinde yer
aldığının önemi bulunmamaktadır. Açıklanacağı üzere önemli olan menkul kıymetin
niteliğidir. Bilançonun dönen veya duran varlıkları içinde yer alan menkul
kıymet kalemleri şunlardır.
|
Dönen Varlıklar |
Duran Varlıklar |
|
110
Hisse Senetleri |
240
Bağlı Menkul Kıymetler |
|
111
Özel Kesim Tahvil Senet ve Bonoları |
242
İştirakler |
|
112
Kamu Kesimi Tahvil Senet ve Bonoları |
245
Bağlı Ortaklıklar |
|
118
Diğer Menkul Kıymetler |
248
Diğer Mali Duran Varlıklar |
A- MENKUL KIYMETLERİN
ENVANTERİ
Menkul
kıymetlerin dönem sonu fiili envanteri menkul kıymet
portföyü sayılmak ya da menkul kıymet işletmenin portföyünde bulunmuyorsa
ilgili işletmelerle mutabakat sağlanmak suretiyle yapılır ve kaydi envanterle uygunluğu kontrol edilir. Menkul
kıymetlerde envanter fazlası pek olmaz. Noksanlık
gösteren menkul kıymetlerden başkaları tarafından kullanılabilecek (örneğin,
hamiline yazılı menkul kıymetler) niteliktekiler, menkul kıymet hesabından
çıkartılarak 197 no.lu Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabına, noksanlığın
nedeni tespit edilene kadar geçici olarak aktarılır. Dönem sonu bilançosu da bu
şekilde çıkartılır.
B- MENKUL KIYMETLERİN
DEĞERLEMESİ
Menkul
kıymetlerin değerlemesine ilişkin olarak VUK’un 279.
maddesinde yapılan düzenlemede menkul kıymet türüne göre farklı değerleme
ölçüleri belirlenmiştir. VUK’un anılan maddesi
uyarınca menkul kıymetlerin bir kısmı alış bedeliyle, bir kısmı borsa rayiciyle
bir kısmı da dönemsel kâr ilaveli alış bedeliyle değerlenecektir. Şimdi bu
menkul kıymetleri ayrı ayrı belirtelim.[1]
1- Alış Bedeli İle Değerlenecek
Menkul Kıymetler
VUK’un 279. maddesi uyarınca
alış bedeli ile değerlenecek menkul kıymetler şunlardır:
§
Hisse
senetleri,
§
Fon
portföyünün en az %51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan
şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri,
§ Borsa
rayici bulunmayan, getirisi, ihraç edenin kâr ve zararına bağlı olarak doğan ve
değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler. Bu
menkul kıymetler ise şunlardır;
² Kâr-Zarar Ortaklığı Belgeleri
² Gelir Ortaklığı
Senetleri
² Geçici İlmühaberler
Söz konusu menkul
kıymetlerin borsa rayiçlerinin bulunması halinde değerleme borsa rayiçlerine
göre yapılacaktır.
Menkul kıymetin alış
bedeline henüz vadesi gelmemiş kuponlar için ödenen tutarlar da dahildir.[2]
Ancak menkul kıymetin vadesi gelmiş kuponları hazır değer statüsünde olduğundan
bunlar için ödenen bedeller menkul kıymetin alış bedeline dahil
edilmeyecektir. Söz konusu kuponlar alış bedeli ile 108 no.lu hesapta
muhasebeleştirilecektir.
Dönem
içinde vadesi gelen kuponlar kullanılarak tahsil edilen değerler ilgili menkul
kıymetin alış bedelinden düşülmeyecek doğrudan gelir kaydedilecektir. Bu kuponlardan
vadesi gelmiş olmakla beraber henüz tahsil edilmemiş olanlar da itibari değerle
gelir kaydedilecektir.
Örneğin, bir işletmenin 15.08.2018 tarihinde 150.000
TL’ye özel kesim tahvili aldığını ve bu tahvilin beraberinde 30.12.2018 tarihli
10.000 TL tutarında kuponu bulunduğunu kabul edelim.
Bu işlemlere ilişkin alış
muhasebe kaydı şöyle olacaktır:
––––––––––––– 15.08.2018–––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 150.000
111.01.009- A işletmesi Tahvili
100 KASA 150.000
Açıklama:
Kuponlu tahvil alımı
––––––––––––––––– /
––––––––––––––––
İşletme tarafından
tahvil kuponu ilgili tarihte tahsil edilirse şu kayıt yapılacaktır:
–––––––––––––– 30.12.2018––––––––––––
100 KASA 10.000
642 FAİZ GELİRLERİ 10.000
642.09 Menkul kıymet kupon gelirleri
Açıklama:
Menkul kıymet kuponu satışı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
İşletme tahvil
kuponunu ilgili tarihte tahsil etmemiş olursa dönem sonunda aşağıdaki kayıt
yapılacaktır:
–––––––––––––– 31.12.2018––––––––––––
108 DİĞER HAZIR DEĞERLER 10.000
642 FAİZ GELİRLERİ 10.000
642.09-Menkul
kıymet kupon gelirleri
Açıklama:
Vadesi gelen menkul kıymet kuponu gelir kaydı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
2- Borsa Rayiciyle Değerlenecek Menkul Kıymetler
VUK’un 279. maddesi
çerçevesinde alış bedeli ile değerlenmesi gereken menkul kıymetler dışında
kalan menkul kıymetler borsa rayici ile değerlenecektir. Bu menkul kıymetler
şunlardır:
§
Tahviller
§
Finansman
Bonoları
§
Banka
Bonoları
§
Banka
Garantili Bonolar
§
Hazine
Bonoları
§
Devlet
Tahvilleri
§
Fon
portföyünün %51’i, Türkiye’de kurulmuş bulunan
şirketlerin hisse senetlerinden oluşmayan yatırım fonu katılma belgeleri
§
Varlığa
Dayalı Menkul Kıymetler
§
İpotekli
Borç Senetleri
§
Konut
Sertifikaları
§
Gayrimenkul
Sertifikaları
Borsa
rayici ile değerlenecek menkul kıymetlerde dönem sonu itibariyle ortaya çıkacak
değerleme farklarının ilgili yıl geliri ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir.
Yukarıda yer alan menkul kıymetlerden bir kısmı borsada işlem görmekte bir
kısmı ise borsada işlem görmemektedir.
Borsa
rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayiçlerinin
bulunmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olduğunun anlaşılması
halinde değerlemeye esas bedel; menkul kıymetin alış bedeline, vadesinde elde
edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap
tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi
suretiyle hesaplanacaktır.
Dönem sonu
değerlemesine ilişkin muhasebe kaydını bir örnek üzerinde gösterelim. Bir
işletmenin elinde 2019 vadeli 22.000 TL tutarında Hazine Bonosu ve 27,121
TL/Adet bedelle aldığı 100 adet yatırım fonu katılma belgesi bulunduğunu; hazine
bonosunun dönem sonu borsa rayicinin 24.000 TL olduğunu, birim fon değerinin de
31,561 TL olduğunu kabul edelim.
Bu durumda dönem sonu
değerlemesi şöyle yapılacaktır:
Hazine bonosu değer
artışı;
(24.000 -22.000 =)
2.000 TL
Fon değer artışı;
[(31,561 -27,121
=4,44)x100=] 444 TL
Dönem sonu değerleme
muhasebe kaydı şöyle olacaktır.
––––––––––––– 31.12.2018––––––––––––
112 KAMU KESİMİ TAHVİL SENET
VE BONOLARI 2.000
112.03.002-... tarihli
Hazine Bonosu
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 444
111.01.000-
A Bank. Yat. Fon. Kat. Belg.
642 FAİZ GELİRLERİ 2.444
Açıklama: Dönem sonu
menkul kıymet değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
3- Kısmi Kâr İlaveli Alış Bedeliyle
Değerlenecek Menkul Kıymetler
Borsa
rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayicinin mevcut
olmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olması halinde değerlenmiş
tutar alış bedeline cari dönem içinde kalan süreye isabet eden kâr kısmının
eklenmesiyle bulunacaktır. Bu kapsamda değerlendirilecek menkul kıymetin
değerlemesi dövize vb. bir değere endeksli olmasına göre farklılık arz etmektedir.
Borsa rayici ile değerlenmesi gereken dövize
endeksli bir menkul kıymetin borsa rayicinin mevcut olmaması ya da borsa
rayicinin muvazaalı olması halinde, menkul kıymet değerleme günü itibariyle
endeksli olduğu dövizin kuru ile değerlenecektir. Ayrıca değerlenen menkul
kıymet tutarına, vadesinde elde edilecek gelir varsa bunun değerleme gününe kadar
geçen süreye isabet eden kısmı (dövize endeksli olanlarda kur değerlemesi
yapılarak) da eklenecektir. Değerleme günü döviz kurları Maliye Bakanlığı
tarafından tespit ve ilan olunmaktadır.
Borsa
rayici değerleme ölçüsü ile değerlenmesi gereken enflasyona endeksli bir menkul kıymetin borsa rayicinin mevcut
olmaması ya da borsa rayicinin muvazaalı olması halinde değerleme dövize
endeksli menkul kıymetlerde olduğu gibi yapılacaktır. Menkul kıymet değeri
enflasyon oranında artırılacak, ayrıca vadede elde edilecek gelirin iktisap
tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmı hesaplanan
menkul kıymet değerine eklenecektir.
Dönemsel gelir
getiren, kamu veya özel kesim tarafından çıkartılan menkul kıymetlerde
değerleme, dönem sonu itibariyle; en son faiz alınan tarihten değerleme gününe
(31.12.2018) kadar geçen süre için senet
üzerinde yazılı faiz oranı ile hesaplanacak faizin alış bedeline eklenmesi suretiyle
yapılacaktır.
Örneğin, bir işletmenin elinde bulunan (2019 yılında
itfa edilecek) özel kesim tahvili ile ilgili olarak üç ayda bir 315 TL faiz
aldığını ve en son faizin 15.10.2018 tarihinde tahsil edildiğini kabul edelim.
Bu tahvil dönem sonunda şu şekilde değerlenecektir.
Günlük faiz: (315 / 90 gün=) 3,5 TL /gün
Dönemsel faiz tahakkuku:
[(15.10.2018-31.12.2018=76
gün) x 3,5=] 266 TL
––––––––––––– 31.12.2018 ––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 266
642 FAİZ GELİRLERİ 266
Açıklama:
Dönem sonu menkul kıymet değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
C- MENKUL KIYMETLER
DEĞERLEME MUHASEBE KAYDI
Bu bölümde kısmi kâr
ilaveli menkul kıymet değerlemesine örnek verelim. Bir işletmenin portföyünde 40.000 TL tutarında yılda bir kez %20 faiz
ödemeli özel kesim tahvili bulunmakta olup en son faiz 01.07.2018 tarihinde
alınmıştır. İşletme portföyünde ayrıca dövize endeksli
77.520 TL tutarında (17.000 $ karşılığı) özel kesim tahvili bulunmaktadır.
Tahvil 20 Şubat 2019 (yılda bir) tarihinde %10 faiz ödemelidir. Dönem sonu $
kuru 5,20 TL’dir.
Bu tahvillerin dönem
sonu değerlemeleri borsa rayiçleri bulunmadığı için kısmi kâr ilaveli alış
bedeli (kur değerlemesi dahil) ölçüsüne göre yapılacak
olup hesaplamalar aşağıdaki gibi olacaktır.
TL tahvil faizi: 2018 yılında geçen gün sayısı, 180 gün(1/2
yıl)
40.000 x 0,20 x 1/2=
4.000 TL
Dövize endeksli tahvil:
Tahvil
dönem sonu emsal değeri (17.000 x 5,2 =)
88.400 TL
Tahvil
değer artışı (88.400-77.520 =) 10.880
TL
$ endeksli tahvil
faizi: 2018 yılında geçen gün sayısı (21 Şubat-31Aralık 2018), 314 gün
17.000$ x 0,10 x
314/365=1.462,4 $
1.462,4 $ x 5,2 = 7.604,48
TL
Şimdi muhasebe
kayıtlarını yapalım.
––––––––––––– 31.12.2018 ––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 18.484,48
111.02.007
A İşletmesi $ Endeksli Tahvili
642 FAİZ GELİRLERİ 7.604,48
646 KAMBİYO KÂRLARI 10.880,00
Açıklama: $ endeksli tahvil dönem sonu kur değerlemesi
––––––––––––––– /
––––––––––––––––
––––––––––––– 31.12.2018 ––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE
BONOLARI 4.000
111.01.009-B İşletmesi %20 Faizli
Tahvili
642 FAİZ GELİRLERİ 4.000
Açıklama:
Yıllık faiz ödemeli tahvil
dönem
sonu değerlemesi
––––––––––––––– /
––––––––––––––––
[1] Türev
ürünleri; getirisi başka bir kıymetin getirisine bağlanmış, başka bir kıymetin
getirisinden türetilmiş mali araçlardır. Türev ürün niteliğindeki vadeli işlem
ve opsiyon sözleşmeleri menkul kıymet tanımına girmez.
[2] Menkul
kıymetler ve kuponları envanter açısından adet olarak
nazım hesaplarda izlenebilecektir.