VII-
MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Herhangi bir fiziksel varlığı
bulunmayan ve işletmenin belli ölçüde yararlandığı ya da yararlanmayı
planladığı aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken himaye
göre haklar bilançonun maddi olmayan duran varlıkları içinde gösterilir. Bu
varlıklar THP uyarınca şu şekilde ayırıma tabi tutulmuştur:
§ Haklar
§ Şerefiye
§ Kuruluş ve örgütlenme
gideri
§ Araştırma ve geliştirme
gideri
§ Özel maliyetler
§ Diğer maddi olmayan
duran varlıklar
Maddi olmayan duran varlıkların envanteri kayıtlar üzerinden yapılır. Hakların değerleri,
kullanım sürelerine göre VUK’un amortismana ilişkin
hükümleri çerçevesinde amortisman ayrılmak suretiyle
gider veya maliyete intikal ettirilir. Maddi olmayan duran varlıklara ilişkin
olarak ayrılan amortismanlar bilanço aktifinde negatif
değer olarak gösterilir. Böylece maddi olmayan duran varlıklar net değer bilançosuna
uygun olarak net değeri ile bilançoda yer almış olur.
A- HAKLAR
Belli konuda hukuki olarak kullanım ve
yararlanma özerkliği sağlanması bir hakkı ifade eder. Haklara; marka, ticaret unvanı,
know-how, telif, ihtira beratı, lisans, royalty, işletme, imtiyaz, franchising
örnek verilebilir. Haklar satın alma yoluyla veya ortaya çıkarma yoluyla edinilir.
Haklar duran varlık niteliğinde olup bilanço aktifine maliyet bedeli ile
kaydedilir.
İşletmenin
aktifine kayıtlı haklar, dönem sonlarında mukayyet bedeliyle değerlenir, genel
esaslara göre amortismana tabi tutulur.
Finansal
Kiralama Hakları:
4842 sayılı Kanunla VUK’a mükerrer 290. madde eklenmek
suretiyle düzenlenen finansal kiralamaya ilişkin hükümler uyarınca kiracılar,
finansal kiralamaya konu iktisadi kıymetleri bilançonun ‘Haklar’a
ilişkin bölümünde gösterecektir. Bu haklar, iktisadi kıymete ilişkin rayiç
bedel ile kira ödemelerinin bugünkü değerinin düşük olanı ile
aktifleştirilecek, dönem sonunda da mukayyet bedelle değerlenecektir.
Finansal kiralama hakları VUK’un kiralamaya konu iktisadi kıymetlere ilişkin hükümler
uyarınca amortismana tabi tutulabilir.
B- ŞEREFİYE
Şerefiye; devren
alınan işletmenin devir alım bedeli ile devir tarihi itibariyle rayiç bedele
göre hesaplanacak işletme değeri arasındaki farktır. Şerefiye bir nevi isim
hakkı (itibar) karşılığıdır. VUK’un 313. maddesinde
düzenlenen haddi (2017 yılı için 900 TL) geçen tutardaki şerefiyenin
aktifleştirilmesi zorunludur. Şerefiye maliyet bedeli ile değerlenir ve genel
esaslara göre amortismana tabi tutulur.
C- KURULUŞ
VE ÖRGÜTLENME GİDERİ
Yeni kuruluş veya
işletme bünyesinin genişletilmesinde, bu işlemlere özgü giderler bir defada
gider yazılabileceği gibi aktifleştirilerek amortisman
yoluyla da giderleştirilebilir. Mükellefin bu konuda
tercih hakkı vardır. Kuruluş ve örgütlenme giderlerinde değerleme mukayyet
bedeli ile yapılır. Amortisman VUK’un 326. maddesi
uyarınca 5 yılda ve eşit tutarlarda ayrılır.
D- ARAŞTIRMA VE
GELİŞTİRME GİDERLERİ
Araştırma ve
geliştirme giderleri yeni bir ürün veya ileri bir teknoloji geliştirmek için
yapılan araştırma giderleri ile araştırma sonuçlarının yeni ürünler, varlıklar,
üretim yöntemleri, sistemler veya hizmetler için projeye dönüştürülmesinde katlanılan
geliştirme giderlerinden oluşur.
Bu giderlerin
aktifleştirilmesi zorunlu değildir. Tercih edilirse aktifleştirme, maliyet
bedeli üzerinden yapılır, genel esaslara göre amortisman
ayrılır. KVK’nın 10/1-a maddesi veya 5746 sayılı
Kanun uyarınca AR-GE indiriminden yararlanılması bu harcamaların gider veya
maliyet olma durumunu değiştirmez.
E- ÖZEL MALİYETLER
Kiralanan
gayrimenkullerle ilgili olarak işletmeler tarafından yapılan değer artırıcı veya
gayrimenkulü genişletici nitelikteki giderlerden kira süresi sonunda
kiralayanda bırakılacak olan kıymetler doğrudan gider yazılmayıp aktifleştirilir.
(VUK md.
272) Normal tamir bakım giderleri, tutarı ne olursa olsun özel maliyet
kapsamında değerlendirilmez. Özel maliyetler dönem sonunda maliyet bedeliyle değerlenir.
Hangi tür giderlerin özel maliyet
uygulamasına konu edileceği hususunda vergi kanunlarında net bir belirleme yoktur.
İşletmeler bu tür giderleri yukarıda belirtilen esaslar dahilinde
kendileri belirleyecektir.
Özel maliyet bedelleri maddi duran
varlıklara ilişkin bölümde açıklanan esaslar çerçevesinde amortisman
uygulamasına konu edilir. Özel maliyet bedelinin amortisman
süresi kira süresidir. Kira süresinin belirsiz olması durumunda amortisman beş yıllık süre esas alınarak hesaplanacaktır.
(VUK md. 327)
Kira süresinin bir yıl olması halinde
duruma göre değerlendirme yapılacaktır. Örneğin, kira süresi bir yıl olmakla
birlikte kira mukavelesi her yıl yenileniyorsa özel maliyetler bizce beş yıllık
sürede amorti edilmelidir. Böyle bir durum yoksa, kira
süresi bir yıl ise ve özel maliyet bedeli yüksek tutarda ise bu durumda söz
konusu kıymetin kiracıya bedelsiz teslim olarak (ayni kira) değerlendirilmesi
gerekecektir. Çünkü bir yıllık kiralamalarda özel maliyet konusuna girecek
harcamaların yapılması mutat ve ticari icaplara uygun değildir.[1]
Özel maliyet bedellerinin itfasında
kısıt yapılmayacak ve azalan bakiyeler usulü kullanılmayacaktır.
Özel maliyet
bedellerinin kiralayana bir bedel karşılığı devredilmesi durumunda iktisadi
kıymet satışı yapılmış gibi işlem ve kayıt yapılmalıdır.
F- DİĞER MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Yukarıda belirtilenler dışında kalan
fakat mahiyet itibariyle bunlara benzeyen maddi olmayan duran varlıklar da
yukarıda açıklanan esaslar çerçevesinde değerlenerek bilanço aktifinde gösterilecektir.