VII- MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Herhangi bir fiziksel
varlığı bulunmayan ve işletmenin belli ölçüde yararlandığı ya da yararlanmayı
planladığı aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken himaye
göre haklar bilançonun maddi olmayan duran varlıkları içinde gösterilir. Bu
varlıklar THP uyarınca şu şekilde ayırıma tabi tutulmuştur:
§
Haklar
§
Şerefiye
§
Kuruluş
ve örgütlenme gideri
§
Araştırma
ve geliştirme gideri
§
Özel
maliyetler
§
Diğer
maddi olmayan duran varlıklar
Maddi olmayan duran
varlıkların envanteri kayıtlar üzerinden yapılır. Hakların
değerleri, kullanım sürelerine göre VUK’un amortismana ilişkin hükümleri
çerçevesinde amortisman ayrılmak suretiyle gider veya
maliyete intikal ettirilir. Maddi olmayan duran varlıklara ilişkin olarak ayrılan
amortismanlar bilanço aktifinde negatif değer olarak
gösterilir. Böylece maddi olmayan duran varlıklar net değer bilançosuna uygun
olarak net değeri ile bilançoda yer almış olur.
A- HAKLAR
Belli konuda hukuki
olarak kullanım ve yararlanma özerkliği sağlanması bir hakkı ifade eder. Haklara;
marka, ticaret unvanı, know-how, telif, ihtira beratı, lisans, royalty, işletme,
imtiyaz, franchising örnek verilebilir. Haklar satın alma yoluyla veya ortaya çıkarma
yoluyla edinilir. Haklar duran varlık niteliğinde olup bilanço aktifine maliyet
bedeli ile kaydedilir.
İşletmenin
aktifine kayıtlı haklar, mukayyet bedeli ile değerlenir. Genel esaslara göre amortismana tabi tutulur.
Finansal Kiralama Hakları: 4842 sayılı Kanunla
VUK’a mükerrer 290. madde eklenmek suretiyle düzenlenen finansal kiralamaya
ilişkin hükümler uyarınca kiracılar, finansal kiralamaya konu iktisadi kıymetleri
bilançonun ‘Haklar’a ilişkin bölümünde gösterecektir. Bu haklar, iktisadi kıymete
ilişkin rayiç bedel ile kira ödemelerinin bugünkü değerinin düşük olanı ile
aktifleştirilecek, dönem sonunda da mukayyet bedelle değerlenecektir.
Finansal kiralama
hakları VUK’un kiralamaya konu iktisadi kıymetlere ilişkin hükümler uyarınca amortismana tabi tutulabilir.
B- ŞEREFİYE
Şerefiye;
devren alınan işletmenin devir alım bedeli ile devir tarihi itibariyle rayiç
bedele göre hesaplanacak işletme değeri arasındaki farktır. Şerefiye bir nevi
isim hakkı (itibar) karşılığıdır. VUK’un 313. maddesinde düzenlenen haddi (2016
yılı için 900 TL) geçen tutardaki şerefiyenin aktifleştirilmesi zorunludur. Şerefiye
maliyet bedeli ile değerlenir ve genel esaslara göre amortismana
tabi tutulur.
C- KURULUŞ VE ÖRGÜTLENME GİDERİ
Yeni
kuruluş veya işletme bünyesinin genişletilmesinde, bu işlemlere özgü giderler
bir defada gider yazılabileceği gibi aktifleştirilerek amortisman
yoluyla da giderleştirilebilir. Mükellefin bu konuda tercih hakkı vardır.
Kuruluş ve örgütlenme giderlerinde değerleme mukayyet bedeli ile yapılır.
Amortisman VUK’un 326. maddesi uyarınca 5 yılda ve eşit tutarlarda ayrılır.
D-
ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ
Araştırma
ve geliştirme giderleri yeni bir ürün veya ileri bir teknoloji geliştirmek için
yapılan araştırma giderleri ile araştırma sonuçlarının yeni ürünler, varlıklar,
üretim yöntemleri, sistemler veya hizmetler için projeye dönüştürülmesinde
katlanılan geliştirme giderlerinden oluşur.
Bu
giderlerin aktifleştirilmesi zorunlu değildir. Aktifleştirme maliyet bedeli
üzerinden yapılır, genel esaslara göre amortisman ayrılır.
KVK’nın 10/1-a maddesi veya 5746 sayılı Kanun uyarınca AR-GE indiriminden
yararlanılması bu harcamaların gider veya maliyet olma durumunu değiştirmez.
E-
ÖZEL MALİYETLER
Kiralanan
gayrimenkullerle ilgili olarak işletmeler tarafından yapılan değer artırıcı
veya gayrimenkulü genişletici nitelikteki giderlerden kira süresi sonunda
kiralayanda bırakılacak olan kıymetler doğrudan gider yazılmayıp aktifleştirilir
(VUK md. 272). Normal tamir bakım giderleri, tutarı ne olursa
olsun özel maliyet kapsamında değerlendirilmez. Özel maliyetler, maliyet bedeli
ile değerlenir.
Hangi tür giderlerin
özel maliyet uygulamasına konu edileceği hususunda vergi kanunlarında net bir
belirleme yoktur. İşletmeler bu tür giderleri yukarıda belirtilen esaslar dahilinde kendileri belirleyecektir.
Özel maliyet
bedelleri maddi duran varlıklara ilişkin bölümde açıklanan esaslar çerçevesinde
amortisman uygulamasına konu edilir. Özel maliyet
bedelinin amortisman süresi kira süresidir. Kira
süresinin belirsiz olması durumunda amortisman beş yıllık
süre esas alınarak hesaplanacaktır (VUK md. 327).
Kira süresinin bir yıl
olması halinde duruma göre değerlendirme yapılacaktır. Örneğin, kira süresi bir
yıl olmakla birlikte kira mukavelesi her yıl yenileniyorsa özel maliyetler
bizce beş yıllık sürede amorti edilmelidir. Böyle bir durum yoksa,
kira süresi bir yıl ise ve özel maliyet bedeli yüksek tutarda ise bu durumda
söz konusu kıymetin kiracıya bedelsiz teslim olarak (ayni kira) değerlendirilmesi
gerekecektir.[1]
Çünkü bir yıllık kiralamalarda özel maliyet konusuna girecek harcamaların yapılması
mutat ve ticari icaplara uygun değildir.
Özel maliyet
bedellerinin itfasında kısıt yapılmayacak ve azalan bakiyeler usulü kullanılmayacaktır.
Özel
maliyet bedellerinin kiralayana bir bedel karşılığı devredilmesi durumunda
iktisadi kıymet satışı yapılmış gibi işlem ve kayıt yapılmalıdır.
F- DİĞER MADDİ
OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Yukarıda
belirtilenler dışında kalan fakat mahiyet itibariyle bunlara benzeyen maddi
olmayan duran varlıklar da yukarıda açıklanan esaslar çerçevesinde değerlenerek
bilanço aktifinde gösterilecektir.