ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İŞLETME KAYNAKLARINA İLİŞKİN

DEĞERLEME VE DÖNEM SONU İŞLEMLERİ

I- MALİ BORÇLAR

Mali borçlar, işletmeler tarafından kredi kuruluşları ve mali piyasadan temin edilen borçları ifade eder. Bu tür işletme borçları, muhasebe kayıtlarında gösterilmesi ve bilançoya aktarılmasında vadelerine göre uzun vadeli ve kısa vadeli olmak üzere ayırıma tabi tutulur. Dönem sonu itibariyle bilançonun uzun vadeli kaynaklarından kısa vadeli hale dönüşenler ilgili kısa vadeli kaynak içine aktarılmalıdır.

Vergi kanunları uyarınca bu kıymetlerin değerlemesinde vade ayırımı önem taşımaz. Dönem sonu işlemleri ve değerlemede mali borcun türü önemli olduğundan açıklamalar bu çerçevede yapılacaktır.

Bilançoda yer alacak mali borçlar şunlardır;

§ Banka Kredileri

§ Çıkarılmış Tahviller ve Bunlara İlişkin Borçlar

§ Çıkarılmış Bono ve Senetler

§ Çıkarılmış Diğer Menkul Kıymetler

§ Diğer Mali Borçlar

Mali borçların dönem sonu envanterinde alacaklı banka veya finans kurumu ile mutabakat sağlanır. Mutabakat sağlanamayan hallerde envanter işletme kayıtlarına göre çıkartılır, ihtilaf konusu olan borcun gerekli araştırmadan sonra nedeni tespit edilemeyen kısmı geçici (197, 397 no.lu) hesaplara alınır. İşletme için zarar niteliğinde olan farklar karşılık tesis edilmek suretiyle gider yazılır. Ancak bu zarar mali hukuk açısından kanunen kabul edilmeyen gider niteliğindedir. Öte yandan KKEG olarak değerlendirilen bu farkın izleyen yıllarda düzeltme işlemine konu edilmesi halinde ise ilgili yıl mali kazancına dahil edilmemesi gerekmektedir.

Sözleşmeyle düzenlenen hallerde (cari hesaplarda olduğu gibi) dönemsel gider tahakkukları yapılır. Mali borçların değerlemesi borç türüne göre aşağıdaki gibi yapılacaktır.

A- BANKA KREDİLERİ

İşletmelerin banka ve kredi kuruluşlarından temin ettikleri kaynaklar bilançonun kısa veya uzun vadeli yabancı kaynakları içinde bu kalemde gösterilir. Banka kredisi borçlarından TL bedelli olanlar mukayyet değeri ile değerlenir. Döviz bedelli kredi borçlarının mukayyet bedeli ise Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan (ilgili yabancı paraya ilişkin) döviz alış kuru ile hesaplanacak kur farkı da dahil edilerek tespit edilir. Yabancı paraların kur değerlemesi sonucu ortaya çıkacak olumsuz fark kredi borç değerine eklenecek, karşılığında 660 veya 661 no.lu hesaba (780/797 no.lu hesap aracılığıyla) gider kaydı yapılacak; olumlu fark ise ilgili kredi borç değerinden düşülecek karşılığında 646 no.lu hesaba gelir kaydı yapılacaktır.

1- Kredi Borçlarının Değerlemesi

5228 sayılı Kanunla VUK’un 285. maddesinin 1. fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirilerek kredi borçlarının değerlemesine ilişkin olarak özel belirleme yapılmıştır.

“Borçlar mukayyet değerleriyle değerlenir. Mevduat veya kredi sözleşmelerine müstenit borçlar değerleme gününe kadar hesaplanacak faizleriyle birlikte dikkate alınır.”

5228 sayılı Kanun sonrası uygulamada kredi borçlarının dönem sonu değerlemesinde, değerleme gününe kadar işlemiş olan vade kısmına karşılık olarak krediye ilişkin faiz oranları kullanılarak faiz hesaplanacak ve bu faizler bir taraftan kredi borcuna eklenirken diğer taraftan cari dönem finansman gideri olarak dikkate alınacaktır. Aynı uygulamayı finans kurumları, vadeli mevduat borçları için yapacaktır.

Bu uygulamayla kredi faizlerinin ilgili oldukları dönemde maliyet veya gider hesaplarına intikal ettirilmesi sağlanmış olacaktır.

İktisadi kıymet yatırım döneminde ödenmiş olan faizlerin, 163 Seri No.lu VUK Genel Tebliği uyarınca söz konusu kıymetin yatırım maliyetine eklenmesi zorunludur. Yatırım dönemi sonunda VUK’un 285. maddesi hükmü uyarınca (mükellef tarafından) hesaplanan faizlerin nasıl işleme tabi tutulacağı konusunda idarece bir belirleme yapılmamış olmakla birlikte, bu faizlerin de 163 Seri No.lu Tebliğ uygulaması çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiği düşüncesindeyiz.

2- Kredi Faizlerinin Gider Kaydı

Kredi faizleri bazı durumlarda doğrudan gider kaydedilmekte bazı durumda ise aktif kıymet maliyetine eklenmektedir. 163 Seri No.lu VUK Genel Tebliği uyarınca amortismana tabi iktisadi kıymet ediniminde kullanılan kredilerin ilk yıl faizleri ile yatırım kredilerinin yatırım dönemi[1] faizlerinin ilgili aktif kıymet değerine eklenmesi gerekmektedir. Bu tarihten sonra ilgili kredilere ilişkin olarak ortaya çıkan faizlerin ise maliyetlere eklenmesi ihtiyaridir. Bu faizler doğrudan gider kaydedilebilir.

Değerleme hükümleri çerçevesinde işletmeler tarafından hesaplanan kısıt dönem faizlerinin gider veya maliyet niteliği konusunda İdarece bir belirleme yapılmamıştır. Kanaatimizce bu faizler de ödenmiş olan faizler gibi 163 Seri no.lu VUK Genel Tebliği’nde yapılan açıklamalar çerçevesinde ayırıma tabi tutulmalıdır.

3- İşletmeler Arası Kredi Aktarımı

Kredi kuruluşlarından kredi alan bazı işletmeler, söz konusu kredileri kısmen veya tamamen başka işletmelere (özellikle kardeş kuruluşlara) kullandırabilmektedir. Bu durumda, kredi maliyeti olan kredi faizlerinin, kullanan işletme bazında dağıtıma tabi tutulması gerekmektedir. Yani kredi kuruluşunun kredi kullanan işletme adına tahakkuk ettirdiği (veya değerleme gününde hesaplanan) faizler, bu işletme tarafından kredinin fiilen kullanımı oranında kredi aktarılan kuruluşa yansıtılmalıdır. Aktarılacak tutarın hesaplanmasında faiz oranı, kullanım süresi ve kullanılan kredi tutarı dikkate alınacaktır. Kredi faiz aktarımı fatura ile yapılmalı, genel oranda KDV hesaplanmalıdır. Dekontla kredi faiz aktarımı yapılamayacaktır.

Kredi faiz aktarımında, faiz aktaran işletme faizle birlikte kredi kullanan işletme aleyhine bir miktar da gider payı hesaplayabilecektir. Ancak bu şekilde aktarılacak gider payının, örtülü kazanç dağıtımı iddiasına konu olmaması için kredi kullanım tutarı ve faizle uyumlu olması gerekmektedir.

4- Finansal Kiralama Borçları

Finansal kiralama yapan işletmelerin bu işlemlerinden doğan borçları da mukayyet bedeli ile bu bölümde (301/401 no.lu hesap) değerlenir. ALICILAR’a ilişkin bölümde açıklanan finansal kiralama işlemlerinde değerleme uygulaması çerçevesinde; finansal kira borçları içinde yer alan Ertelenmiş Finansal Kiralama Borçlanma Maliyetleri (302/402 no.lu hesap) yani kira ödemeleri içinde yer alan faiz kısımları değerlemede (-) değer olarak mukayyet bedeli ile dikkate alınır. Böylece bu borçlar bilanço pasifinde net değeriyle yer almış olacaktır.

B- ÇIKARILMIŞ TAHVİLLER VE BUNLARA İLİŞKİN BORÇLAR

Çıkarılmış tahviller uzun vadeli yabancı kaynaklar içinde, tahvillere ilişkin anapara ve faiz borçları ise kısa vadeli yabancı kaynaklar içinde yer alacaktır. Tahviller VUK’un 286. maddesi uyarınca itibari değerle değerlenir.[2]

Döviz üzerinden düzenlenmiş tahvillerin itibari değeri değerleme günü itibariyle, Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan ilgili döviz alış kuru ile kur değerlemesi yapılması suretiyle tespit edilir. Aleyhte oluşan kur farkı tahvil borç değerine eklenir, lehte oluşan kur farkı da tahvil borç değerinden düşülür. Diğer taraftan hesaplanan lehte kur fakı gelir (646 no.lu hesaba), aleyhte kur farkı gider (780/797 no.lu hesaba) kaydedilir. Tahvillere ilişkin anapara ve faiz borçları da itibari değer ya da mukayyet bedelle değerlenir.

1- Endeksli Tahviller

İşletme tarafından çıkartılan tahviller enflasyona, dövize vb. bir değere endeksli ise dönem sonu değerlemesinde endeks nedeniyle oluşacak değer farkları da itibari kıymete yansıtılır. Dövize endeksli tahvillerde kur farkı hesaplanır. Enflasyona endeksli tahvillerde ÜFE veya TÜFE oranlarına göre değer farkı tespit edilir. Bu şekilde hesaplanan değer farkları tahvil borç tutarına dahil edilmeyip tahakkuk hesaplarında (geçici hesaplarda) gösterilir. Böylece tahvil bilanço değeri, tahvil hesabı ile ilgili tahakkuk hesabının toplamından oluşur.

Tahvil itibari kıymeti ile ilişkilendirilmeyecek olan endeksleme farkları dönem mali kazancının tespitinde dikkate alınmayacaktır. Bu şekilde endeks değerlemesi sonucu ticari kazanca eklenen gelirler mali kazancın tespitinde beyanname üzerinde ticari kazançtan indirilir; ticari kazançtan düşülmüş olan giderler ise mali kazancın tespitinde ticari kazanca eklenir.

2- Dönemsel Faiz Ödemeli Tahviller

Belli dönemler itibariyle faiz ödemeli tahvillere ilişkin olarak, yıl içinde tamamlanan dönemlere ilişkin faizler[3] dönem mali kazancının tespitinde gider olarak dikkate alınabilir. Ancak yılsonu itibariyle henüz dolmamış dönemlere ilişkin olarak hesaplanan faizler ise dönem mali kazancının tespitinde gider olarak dikkate alınamaz. Ticari kazançtan indirilmiş olan bu tür giderler KKEG olarak dikkate alınır.[4]

C- ÇIKARILMIŞ BONO VE SENETLER

İşletme tarafından çıkarılmış bono ve senetler, vadesi bir yılın altında olan sermaye piyasası araçlarıdır. İşletmenin borçlu sıfatı ile imza ettiği poliçe ve bonolar bu kapsamda değerlendirilmez. Bunlar sermaye piyasası aracı olmadığından borç senetleri olarak değerlenir.

Çıkarılmış bono ve benzerlerinin fiili envanteri alacaklı işletmelerle mutabakat yapılarak tespit edilir. Envanter farklılığının nedeni bulunamayan kısmı değerleme günü itibariyle geçici hesaplarda gösterilir. Farklılığın nedeni tespit edildiğinde gerekli düzeltme kayıtları yapılır.

Çıkarılmış bono ve senetlerin değerlemesi nominal bedel üzerinden yapılır. Tahvillerde olduğu gibi bu menkul kıymetlerin bünyesinde taşıdıkları finansman yükü bilançonun (308) Menkul Kıymetler İhraç Farkı kaleminde gösterilir. Finansman yükünün cari dönemi ilgilendiren kısmı dönem sonu itibariyle finansman gideri olarak (780/797 no.lu hesap) dikkate alınır ve dönem kazancından düşülür.

Döviz bedelle düzenlenmiş bonoların nominal bedeli; Maliye Bakanlığınca yayımlanmış döviz alış kuru ile yapılacak kur değerlemesi sonucunun dahil edilmesiyle tespit edilir. Diğer taraftan bu menkul kıymetlere ilişkin finansman yükünün tespitinde de kur değerlemesi yapılması gerekmektedir.

D- ÇIKARILMIŞ DİĞER MENKUL KIYMETLER

Tahviller ile çıkarılmış bono ve senetler dışında kalan ve işletme tarafından çıkartılmış olan diğer sermaye piyasası araçları bilançonun bu kalemi içinde gösterilir. İşletme tarafından çıkartılan ancak bir borçlanma senedinden öte sahibine ek haklar tanıyan menkul kıymetler (yönetime katılma hakkı tanıyan Katılma İntifa Senedi gibi) bu kalem içinde gösterilmeyip öz sermaye içinde gösterilir.

Bilançonun bu kaleminde yer alacak menkul kıymetlerin envanter ve değerlemesi tahvil ve bonolarda olduğu gibidir.

E- DİĞER MALİ BORÇLAR

İşletmenin kredi ve menkul kıymet borcu dışında diğer mali borçları bilançonun bu kalemi içinde gösterilir. Bu borçların değerlemesi ve envanteri de diğer mali borçlarda olduğu [mukayyet değer veya itibari (nominal) değer] gibidir.

F- MUHASEBE KAYITLARI

Mali borç değerlemesine ilişkin dönem sonunda yapılacak muhasebe kayıtlarını örnekler üzerinde gösterelim.

ÖRNEK 1:

Bir işletmenin 01.07.2015 tarihinde ihraç ettiği 3 yıl vadeli 100.000 TL bedelli 9 ayda bir 9.000 TL faiz ödemeli tahvili ve aynı tarihte ihraç ettiği bir yıl vadeli 50.000 $ bedelli (kur= 2,4 TL/$) ve vadesinde 3.000 $ faiz ödemeli bonosu bulunduğunu varsayalım. İşletmenin 30.12.2015 tarihinde bu işlemlere ilişkin hesap bakiyeleri aşağıdaki gibi olacaktır:

İlgili Hesap	Bakiye	Tutar
405- Çıkarılmış Tahviller	Alacak	100.000
305- Çıkarılmış Bonolar ve Senetler	Alacak	120.000
180-Gelecek Aylara Ait Giderler	Borç	19.200
280-Gelecek Yıllara Ait Giderler	Borç	24.000
481-Gider Tahakkukları	Alacak	24.000
381-Gider Tahakkukları	Alacak	19.200

Dönem sonu döviz kurunun 2,8 TL olduğunu kabul edelim. Dönem sonu değerlemesi aşağıdaki gibi olacaktır.

§ Tahvil ve bono nominal bedelle değerlenecektir. Bono nominal değeri, [(2,8–2,2 =0,6)x 50.000 $=] 30.000 TL tutarında kur artışı nedeniyle aynı tutarda artacaktır.

§ Tahvil faizine ilişkin kur farkı: 3.000 $ x (2,8–2,2=) 0,6= 1.800 TL’dir.

§ Tahvillerin ilk dokuz aylık finansman yükünün 6 ay karşılığı 2/3 kadarlık kısmı (9.000 x 2/3= 6.000 TL) ve bono faizinin altı ay karşılığı yarısı [(3.000 $ x 2,8 = 8.400)/2= 4.200 TL] cari döneme ilişkin olup dönem sonu itibariyle kâr-zarara intikal ettirilecektir. Şimdi bu işlemlerin muhasebe kaydını yapalım. (Maliyet hesapları yerine doğrudan gelir tablosu hesapları kullanılmıştır.)

––––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––

660 KISA VADELİ BORÇLANMA GİD. 30.000

305 ÇIKARILMIŞ BONOLAR VE SENETLER 30.000

Açıklama: Bono kur değerlemesi

––––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––

180 GELECEK AYLARA AİT GİDERLER 1.800

381 GİDER TAHAKKUKLARI 1.800

Açıklama: Bonoya ilişkin faiz tahakkuku

––––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––

660 KISA VADELİ BORÇLANMA GİD. 10.200

180 GELECEK AYLARA AİT GİDER. 10.200

Açıklama: Tahvil ve bono faizi cari dönem gider kaydı

––––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––

180 GELECEK AYLARA AİT GİDERLER 6.000

481 GİDER TAHAKKUKLARI 6.000

280 GELECEK YILLARA AİT GİDERLER 6.000

381 GİDER TAHAKKUKLARI 6.000

Açıklama: 2016 yılında ödenecek tahvil

faizi aktarma kaydı

–––––––––––––––– / –––––––––––––––

Bu işleme ilişkin hesapların 2015 yılı değerleme sonrası bakiyeleri şöyle olacaktır.

İlgili Hesap	Bakiye	Tutar
405- Çıkarılmış Tahviller	Alacak	100.000
305- Çıkarılmış Bonolar ve Senetler	Alacak	150.000
180- Gelecek Aylara Ait Giderler	Borç	16.800
280- Gelecek Yıllara Ait Giderler	Borç	18.000
481- Gider Tahakkukları	Alacak	18.000
381- Gider Tahakkukları	Alacak	27.000

Gelir tablosu hesapları dönem kârının tespiti aşamasında kapatılacaktır.

ÖRNEK 2:

Bir işletmenin 1 Nisan 2015 tarihinde 1 yıl vadeli ve % 6 faiz ödemeli 20.000 $ kredi aldığını varsayalım. $ kurunun; 1 Nisan 2015 tarihinde 2,3 TL, 31.12.2015 tarihinde 2,8 TL ve 1 Nisan 2016 tarihinde 2,95 TL olduğunu ve kredinin vadesinde ödendiğini varsayalım (İşletme maliyet muhasebesini 7/A seçeneğine göre tutmaktadır).

Bu işlemlere ilişkin değerleme ve muhasebe kaydı aşağıdaki gibi olacaktır.

Kredi tutarı: 20.000 $ x 2,3 = 46.000 TL

––––––––––––– 01.04.2015 ––––––––––––

100 KASA 46.000

300 BANKA KREDİLERİ 46.000

300.19.010 $ Kredisi

Açıklama: Kısa vadeli $ kredisi alınması

––––––––––––– 01.04.2015 ––––––––––––

900 BORÇLU NAZIM HESABI 20.000

950.03 $ Kasası

950 ALACAKLI NAZIM HESAP 20.000

950.03 $ Kasası

–––––––––––––––– / –––––––––––––––

20.000 $’lık kısa vadeli banka kredisi borcunun 31.12.2015 tarihi itibariyle değerlemesi:

Kur değerlemesi:

Değerlenmiş Tutar: 20.000 x 2,8...... : 56.000 TL

Kayıtlı Tutar....................................... : 46.000 TL

Kur Farkı........................................... : 10.000 TL

Kısıt Dönem Faizi:

20.000 $ x % 6 = 1.200 $ yıllık faiz

1 Nisan – 31 Aralık dönemi 9 aylık faiz = 1.200 $ x 9/12 = 900 $

900 $ x 2,8 = 2.520 TL

–––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––

780 FİNANSMAN GİDERLERİ 12.520

780.90 Kur Farkı Gideri 10.000

780.10 Faiz Gideri 2.520

300 BANKA KREDİLERİ 12.520

300.19.010 $ Kredisi 10.000

300.19.011 $ Kredisi Faizi 2.520

Açıklama: Dönem sonu değerleme kaydı

––––––––––––––– / –––––––––––––––

Söz konusu kredi, vadesinde 20.000 $ x 2,95 = 59.000 TL olarak bankaya ödenmiş, ayrıca 1.200 $ (% 6) faiz ödenmiştir (Vergiler ihmal edilecektir). Bu durumda vadede değerleme şöyle olacaktır:

Kredi Geri Ödemesi: 21.200 $ x 2,95.... : 62.540

Kayıtlı Tutar (56.000 + 2.520)............ : - 58.520

Fark........................................................ : 4.020

- Dönem Faizi (1.200 – 900 =) 300 $ x 2,95.. 885

- Kur Farkı................................................... 3.135

––––––––––––– 01.04.2016 –––––––––––

300 BANKA KREDİLERİ 58.520

300.19.010 $ Kredisi

300.19.011 $ Kredisi Faizi

780 FİNANSMAN GİDERLERİ 4.020

780.10 Faiz gideri 885

780.90 Kur Farkı 3.135

100 KASA 62.540

Açıklama: Kredi geri ödeme kaydı

––––––––––––– 1.04.2016 –––––––––––

950 ALACAKLI NAZIM HESAPLAR 20.000

950.03 $ Kasası

900 BORÇLU NAZIM HESAPLAR 20.000

950.03 $ Kasası

–––––––––––––– / –––––––––––––––

---

[1] İlk yıldan kasıt sabit kıymetin aktife alınma yılının, yatırım döneminden kasıt da yatırımın tamamlandığı yılın son gününe kadar geçen süredir.

[2] Bu tür menkul kıymetlerin bünyelerinde (itibari kıymet içinde) taşıdıkları finansman yükü 308-408 Menkul Kıymet İhraç Farkı hesaplarında gösterilir. Bu finansman yükü her yıl söz konusu kaynağın kullanım günü oranında giderleştirilir. Gider hesapları (780/797 no.lu hesap) karşılığı 308 no.lu Hesaba alacaklı kayıt yapılır.

[3] Bu faizler genellikle dönem sonları itibariyle ödenmektedir.

[4] Endeks değerlemesi veya dönemsel değerleme nedeniyle ortaya çıkan fakat mali kazancın tespitinde dikkate alınmayan farklar, ödendiği dönemde beyanname üzerinde indirim konusu yapılacaktır.