II- MENKUL KIYMETLER
Vergi kanunlarımızda
menkul kıymetlerle ilgili düzenlemeler yapılmasına rağmen menkul kıymetin ne
olduğuna dair bir tanıma yer verilmemiştir.
Menkul kıymetler; Sermaye
Piyasası Kanunu’nun 3. maddesinde, ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli
bir bedeli temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir
getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkartılan ve ibareleri aynı olan kıymetli
evrak olarak tanımlanmıştır. Menkul kıymetlerin çoğu herhangi bir değer kaybına
uğramaksızın her an nakde çevrilebilir nitelikte olmasına rağmen hazır değerler
içinde gösterilmez.
Menkul kıymetler,
hisse senetleri, borçlanma araçları ve karma nitelikli menkul kıymetler olarak
üç ana grupta toplanmaktadır. Bu gruplara göre menkul kıymet türleri aşağıdaki
gibidir:
Hisse Senetleri:
§ Nama ve hamiline yazılı
hisse senetleri
§ Adi ve imtiyazlı
hisse senetleri
Borçlanma Araçları:
§ Devlet tahvilleri
§ Özel sektör
tahvilleri
§ Tahvil türevleri
§ Hazine bonoları
§ Banka bonoları
§ Banka garantili
bonolar
§ Finansman bonoları
§ Varlığa dayalı menkul
kıymetler
§ Gayrimenkul
sertifikaları
§
Gelir
ortaklığı senetleri
Karma Nitelikli
Menkul Kıymetler:
§
Hisse
senedi ile değiştirilebilir tahvil
§
Katılma
intifa senedi
§
Kâr-zarar
ortaklığı belgesi
Menkul
kıymetler işletme bilançolarının aktifinde, işletmenin edinme amacına da bağlı
olarak dönen varlıklar veya duran varlıklar içinde yer alır. Menkul kıymetlerin
değerlemesi açısından menkul kıymetin bilançonun hangi kalemi içinde yer aldığının
önemi bulunmamaktadır. Açıklanacağı üzere önemli olan menkul kıymetin niteliğidir.
Bilançonun dönen veya duran varlıkları içinde yer alan menkul kıymet kalemleri şunlardır.
|
Dönen Varlıklar |
Duran Varlıklar |
|
110 Hisse Senetleri |
240 Bağlı Menkul Kıymetler |
|
111 Özel Kesim
Tahvil Senet ve Bonoları |
242 İştirakler |
|
112 Kamu Kesimi
Tahvil Senet ve Bonoları |
245 Bağlı
Ortaklıklar |
|
118 Diğer Menkul
Kıymetler |
248 Diğer Mali
Duran Varlıklar |
A- MENKUL KIYMETLERİN
ENVANTERİ
Menkul
kıymetlerin dönem sonu fiili envanteri menkul kıymet portföyü sayılmak yada menkul kıymet işletmenin portföyünde bulunmuyorsa
ilgili işletmelerle mutabakat sağlanmak suretiyle yapılır ve kaydi envanterle uygunluğu kontrol edilir. Menkul kıymetlerde
envanter fazlası pek olmaz. Noksanlık gösteren menkul
kıymetlerden başkaları tarafından kullanılabilecek (örneğin, hamiline yazılı menkul
kıymetler) niteliktekiler, menkul kıymet hesabından çıkartılarak 197 no.lu Sayım
ve Tesellüm Noksanları hesabına, noksanlığın nedeni tespit edilene kadar geçici
olarak aktarılır. Dönem sonu bilançosu da bu şekilde çıkartılır.
B- MENKUL KIYMETLERİN
DEĞERLEMESİ
Menkul
kıymetlerin değerlemesine ilişkin olarak VUK’un 279.
maddesinde yapılan düzenlemede menkul kıymet türüne göre farklı değerleme
ölçüleri belirlenmiştir. VUK’un anılan maddesi uyarınca
menkul kıymetlerin bir kısmı alış bedeliyle, bir kısmı borsa rayiciyle bir kısmı
da dönemsel kâr ilaveli alış bedeliyle değerlenecektir. Şimdi bu menkul kıymetleri
ayrı ayrı belirtelim.
1- Alış Bedeli İle Değerlenecek Menkul
Kıymetler
VUK’un 279. maddesi uyarınca
alış bedeli ile değerlenecek menkul kıymetler şunlardır:
§
Hisse
senetleri,
§
Fon
portföyünün en az %51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin
hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri,
§ Borsa
rayici bulunmayan, getirisi, ihraç edenin kâr ve zararına bağlı olarak doğan ve
değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler. Bu
menkul kıymetler ise şunlardır;
² Kâr-Zarar Ortaklığı Belgeleri
² Gelir Ortaklığı
Senetleri
² Geçici İlmuhaberler
Söz konusu menkul kıymetlerin
borsa rayiçlerinin bulunması halinde değerleme borsa rayiçlerine göre yapılacaktır.
Menkul kıymetin alış
bedeline henüz vadesi gelmemiş kuponlar için ödenen tutarlar da dahildir.[1]
Ancak menkul kıymetin vadesi gelmiş kuponları hazır değer statüsünde olduğundan
bunlar için ödenen bedeller menkul kıymetin alış bedeline dahil
edilmeyecektir. Söz konusu kuponlar alış bedeli ile 108 no.lu hesapta
muhasebeleştirilecektir.
Dönem
içinde vadesi gelen kuponlar kullanılarak tahsil edilen değerler ilgili menkul
kıymetin alış bedelinden düşülmeyecek doğrudan gelir kaydedilecektir. Bu kuponlardan
vadesi gelmiş olmakla beraber henüz tahsil edilmemiş olanlar da itibari değerle
gelir kaydedilecektir.
Örneğin, bir işletmenin 15.08.2015 tarihinde 15.000
TL’ye özel kesim tahvili aldığını ve bu tahvilin beraberinde 30.12.2015 tarihli
1.000 TL tutarında kuponu bulunduğunu kabul edelim. Bu işlemlere ilişkin
muhasebe kaydı şöyle olacaktır:
- Menkul kıymet alış kaydı:
––––––––––––– 15.08.2015–––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL
SENET
VE BONOLARI 15.000
111.01.009- A işletmesi Tahvili
100
KASA 15.000
Açıklama: Kuponlu
tahvil alımı
––––––––––––––––– /
––––––––––––––––
İşletme tarafından
tahvil kuponu ilgili tarihte tahsil edilirse şu kayıt yapılacaktır:
–––––––––––––– 30.12.2015––––––––––––
100
KASA 1.000
642
FAİZ GELİRLERİ 1.000
642.09 Menkul kıymet kupon gelirleri
Açıklama: Menkul kıymet
kuponu satışı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
İşletme tahvil
kuponunu ilgili tarihte tahsil etmezse dönem sonunda şu kayıt yapılacaktır:
–––––––––––––– 31.12.2015––––––––––––
108
DİĞER HAZIR DEĞERLER 1.000
642
FAİZ GELİRLERİ 1.000
642.09-Menkul kıymet
kupon gelirleri
Açıklama: Vadesi
gelen menkul kıymet kuponu gelir kaydı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
2- Borsa Rayici İle Değerlenecek Menkul Kıymetler
VUK’un 279. maddesi
çerçevesinde alış bedeli ile değerlenmesi gereken menkul kıymetler dışında
kalan menkul kıymetler borsa rayici ile değerlenecektir. Bu menkul kıymetler şunlardır:
§
Tahviller
§
Finansman
Bonoları
§
Banka
Bonoları
§
Banka
Garantili Bonolar
§
Hazine
Bonoları
§
Devlet
Tahvilleri
§
Fon
portföyünün %51’i, Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin
hisse senetlerinden oluşmayan yatırım fonu katılma belgeleri
§
Varlığa
Dayalı Menkul Kıymetler
§
İpotekli
Borç Senetleri
§
Konut
Sertifikaları
§
Gayrimenkul
Sertifikaları
Borsa
rayici ile değerlenecek menkul kıymetlerde dönem sonu itibariyle ortaya çıkacak
değerleme farklarının ilgili yıl geliri ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir.
Yukarıda yer alan menkul kıymetlerden bir kısmı borsada işlem görmekte bir kısmı
ise borsada işlem görmemektedir.
Borsa
rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayiçlerinin
bulunmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olduğunun anlaşılması
halinde değerlemeye esas bedel; menkul kıymetin alış bedeline, vadesinde elde
edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden
değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle
hesaplanacaktır.
Dönem sonu değerlemesine
ilişkin muhasebe kaydını bir örnek üzerinde gösterelim. Bir işletmenin elinde
2016 vadeli 22.000 TL tutarında Hazine Bonosu ve 27,121 TL/Adet bedelle aldığı
100 adet yatırım fonu katılma belgesi bulunduğunu; hazine bonosunun dönem sonu
borsa rayicinin 24.000 TL olduğunu, birim fon değerinin de 31,561 TL olduğunu
kabul edelim.
Bu durumda dönem sonu
değerlemesi şöyle yapılacaktır:
Hazine bonosu değer
artışı;
(24.000 -22.000 =)
2.000 TL
Fon değer artışı;
[(31,561 -27,121
=4,44)x100=] 444 TL
Dönem sonu değerleme
muhasebe kaydı şöyle olacaktır.
––––––––––––– 31.12.2015––––––––––––
112
KAMU KESİMİ TAHVİL SENET
VE BONOLARI 2.000
112.03.002-... tarihli
Hazine Bonosu
111 ÖZEL
KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 444
111.01.000-
A Bank. Yat. Fon. Kat. Belg.
642 FAİZ GELİRLERİ 2.444
Açıklama: Dönem sonu
menkul kıymet değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
3- Kısmi Kâr İlaveli Alış Bedeliyle
Değerlenecek Menkul Kıymetler
Borsa
rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayicinin mevcut
olmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olması halinde değerlenmiş
tutar alış bedeline cari dönem içinde kalan süreye isabet eden kâr kısmının
eklenmesiyle bulunacaktır. Bu kapsamda değerlendirilecek menkul kıymetin değerlemesi
dövize vb. bir değere endeksli olmasına göre farklılık arz etmektedir.
Borsa rayici ile değerlenmesi gereken dövize endeksli
bir menkul kıymetin borsa rayicinin mevcut olmaması ya da borsa rayicinin muvazaalı
olması halinde, menkul kıymet değerleme günü itibariyle endeksli olduğu dövizin
kuru ile değerlenecektir. Ayrıca değerlenen menkul kıymet tutarına, vadesinde
elde edilecek gelir varsa bunun değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden
kısmı (dövize endeksli olanlarda kur değerlemesi yapılarak) da eklenecektir. Değerleme
günü döviz kurları Maliye Bakanlığı tarafından tespit ve ilan olunmaktadır.
Borsa
rayici değerleme ölçüsü ile değerlenmesi gereken enflasyona endeksli bir menkul kıymetin borsa rayicinin
mevcut olmaması ya da borsa rayicinin muvazaalı olması halinde değerleme dövize
endeksli menkul kıymetlerde olduğu gibi yapılacaktır. Menkul kıymet değeri
enflasyon oranında artırılacak, ayrıca vadede elde edilecek gelirin iktisap
tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmı hesaplanan
menkul kıymet değerine eklenecektir.
Dönemsel gelir
getiren, kamu veya özel kesim tarafından çıkartılan menkul kıymetlerde değerleme,
dönem sonu itibariyle; en son faiz alınan tarihten değerleme gününe (31.12.2015) kadar geçen süre için senet üzerinde yazılı
faiz oranı ile hesaplanacak faizin alış bedeline eklenmesi suretiyle yapılacaktır.
Örneğin, bir işletmenin
elinde bulunan (2016 yılında itfa edilecek) özel kesim tahvili ile ilgili
olarak üç ayda bir 315 TL faiz aldığını ve en son faizin 15.10.2015 tarihinde
tahsil edildiğini kabul edelim. Bu tahvil dönem sonunda şu şekilde değerlenecektir.
Günlük faiz: (315 / 90 gün=) 3,5 TL /gün
Dönemsel faiz tahakkuku:
[(15.10.2015-31.12.2015=76
gün) x 3,5=] 266 TL
––––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 266
642 FAİZ GELİRLERİ 266
Açıklama:
Dönem sonu menkul kıymet değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
C- MENKUL KIYMETLER
DEĞERLEME MUHASEBE KAYDI
Bu
bölümde kısmi kâr ilaveli menkul kıymet değerlemesine örnek verelim. Bir işletmenin
portföyünde 40.000 TL tutarında yılda bir kez %20 faiz
ödemeli özel kesim tahvili bulunmakta olup en son faiz 01.07.2015 tarihinde alınmıştır.
İşletme portföyünde ayrıca dövize endeksli 6.250 TL
tutarında (2.500 $ karşılığı) özel kesim tahvili bulunmaktadır. Tahvil 20 Şubat
2016(yılda bir) tarihinde %10 faiz ödemelidir. Dönem sonu $ kuru 2,8 TL’dir.
Bu tahvillerin dönem
sonu değerlemeleri borsa rayiçleri bulunmadığı için kısmi kâr ilaveli alış
bedeli (kur değerlemesi dahil) ölçüsüne göre yapılacak
olup hesaplamalar aşağıdaki gibi olacaktır.
TL tahvil faizi: 2015 yılında geçen gün sayısı, 180 gün(1/2 yıl)
40.000 x 0,20 x 1/2=
4.000 TL
Dövize endeksli tahvil:
Tahvil
dönem sonu emsal değeri : (2.500 x 2,8 =) 7.000 TL
Tahvil
değer artışı : (7.000-6.250 =) 750 TL
$ endeksli tahvil
faizi: 2015 yılında geçen gün sayısı (21 Şubat-31Aralık 2015), 314 gün
2.500$ x 0,10 x
314/365=215 $
215 $ x 2,8 = 602 TL
Şimdi muhasebe kayıtlarını
yapalım.
––––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL
SENET
VE
BONOLARI 1.352
111.02.007 A İşletmesi
$ Endeksli Tahvili
642
FAİZ GELİRLERİ 602
646
KAMBİYO KARLARI 750
Açıklama:
$ endeksli tahvil dönem sonu kur değerlemesi
––––––––––––– 31.12.2015 ––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL
SENET
VE BONOLARI 4.000
111.01.009-B İşletmesi %20 Faizli
Tahvili
642
FAİZ GELİRLERİ 4.000
Açıklama: Yıllık faiz
ödemeli tahvil
dönem
sonu değerlemesi
––––––––––––––– /
––––––––––––––––