I- HAZIR DEĞERLER
Hazır değerler işletme
varlıklarının en likit olanlarıdır. Bu varlıkların en
önemli özelliği herhangi bir değer kaybına uğramaksızın her an nakde çevrilebilme
imkanlarının bulunmasıdır. Bu grup içinde aşağıdaki
varlıklar yer alır;
§
Nakit
Paralar
§
Çekler
§
Bankalarda
Bulunan Değerler
§
Diğer
Hazır Değerler
Menkul kıymetler her
an nakde çevrilebilme özelliği taşısalar dahi bu grup içinde yer almaz.
Hazır değerlerin envanter ve değerlemesi aşağıdaki esaslara göre yapılır. Açıklamalar
yukarıda yer alan gruplamaya göre yapılacaktır.
A- NAKİT PARALAR
İşletme nakitlerinin
dönem sonu değerlemesinde öncelikle fiili envanter
yapılır. Fiili envanter kaydi
envanterle farklılık gösterirse gerekli düzeltme kaydı yapılarak kaydi envanter sonuçları fiili envanter seviyesine
getirilir. Düzeltme esnasında; farklılığın nedeni tespit edilmişse ilgili
hesaplara kayıt yapılır, farklılığın nedeni henüz tespit edilememişse sayım ve
tesellüm fazlaları hesabı (397) veya sayım ve tesellüm noksanlıkları (197)
hesabı kullanılır. Kasa sayım noksanı, giderleştirmeye
ilişkin başka bir veri olmadan doğrudan gider ve maliyet olarak dikkate alınamaz.
Örneğin;
bir işletmede dönem sonu envanterinde kasa noksanı çıkmışsa
ve noksanlığın kasa mutemedinin zimmetine para geçirmesinden kaynaklandığı
tespit edilmişse kasa mutemedi noksanlık kadar işletmeye borçlandırılır karşılığında
kasadan çıkış yapılır, noksanlığın nedeni tespit edilememişse noksanlık 197 nolu hesaba kaydedilir.
Nakit paraların değerlemesinde
iki ayırım yapılır. Türk Lirası paralar itibari kıymetle değerlenir. Döviz
bedelli paralar ise Maliye Bakanlığınca yayımlanmış (ilgili yabancı paraya ilişkin)
efektif alış kuru ile değerlenir (VUK
md. 280, 284). Yabancı para değerlemesinde döviz alış
kuru yerine efektif alış kuru dikkate alınır. Yabancı paraların kur değerlemesi
sonucu ortaya çıkacak olumlu fark ilgili aktif değerine eklenecek karşılığında
646 no.lu hesaba gelir kaydı yapılacaktır.
Halen uygulanmakta
olan dalgalı kur sisteminde, kur değerlemesi sonucunda olumsuz değerleme
farkları da ortaya çıkabilmektedir. Bu durumda, değerleme sonucunda oluşan
olumsuz farkın ilgili aktif değerden düşülmesi, karşılığında da 656 no.lu
hesaba gider kaydı yapılması gerekir.
Döviz
mevcutlarındaki envanter noksanlığının kayıtlara alınmasında
öncelikle kur değerlemesi yapılacak, değerlenmiş tutar üzerinden düzeltme kayıtları
yapılacaktır.
B- ÇEKLER
Çeklerin dönem sonu
değerlemesinde öncelikle fiili envanter yapılır. Fiili
envanterin kaydi envanterle farklılık göstermesi durumunda,
karşı işletmelerle mutabakat sağlanmak kaydıyla nakitlere ilişkin başlıkta açıklandığı
şekilde işlem yapılarak kaydi envanter
sonucu fiili envanter seviyesine getirilir.
Envanter
işlemleri sırasında ayrıca vade içeren çekler gerekli kayıt yapılarak,
bilançonun alacaklar ve borçlar kalemi içine aktarılmalıdır. Hukuken mümkün
bulunmamakla birlikte, fiiliyatta keşide tarihi ileriki bir tarih yazılmak
suretiyle çeklere vade konulmaktadır. Çok yaygın olarak yapılan bu işlem vadeli
çeklerde dönem sonu gerçek değerine indirgenme (reeskont)
uygulamasını gündeme getirmektedir. İleride[1]
açıklandığı şekilde vadeli çekler de reeskont işlemine
tabi tutulabilmektedir.
Çekler, alınan ve verilen
çekler olarak iki ayrı kalemde bilançoda yer alır. Her iki çek grubu da mukayyet/itibari
değerle değerlenir. Nakitlerde olduğu gibi döviz bedelle düzenlenmiş çekler de
Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan (ilgili döviz) efektif alış kuru üzerinden Türk
Lirasına çevrilerek kayıtlar düzeltilmelidir.
C- BANKALAR
Bilançoda yer alacak
bankalar kaleminin envanteri ilgili banka ile mutabakat
sağlanarak yapılır. Mutabakat esnasında kayıtlarda eksiklik tespit edilmesi
halinde bunlar düzeltilir. İlgili banka ile yaşanacak mutabakatsızlık
hallerinde işletme kayıtları esas alınır ancak, gerekirse şüpheli alacak hükümleri
uygulanır.
Değerleme,
öncelikle TL ve yabancı para ayırımına göre yapılır. TL cinsinden banka
mevcutları mukayyet değerle değerlenir. Döviz bedelli banka mevcutlarının dönem
sonu kur değerlemesinde Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan ilgili döviz efektif alış
kuru esas alınır.
Vadeli Mevduatlarda Değerleme:
Repo işlemleri
eskiden menkul kıymetler içinde gösterilmekteydi. 67 Seri No.lu KVK Genel
Tebliği ile bu uygulama kaldırılmış, repo işlemlerinin de vadeli mevduat olarak
değerlendirileceği düzenlenmiştir. Bu nedenle dönem sonu itibariyle geri
dönmeyen repo bedelleri de mukayyet bedeli ile bilançonun Bankalar kalemi
içinde (vadeli mevduat gibi) gösterilecektir.
5228 sayılı Kanunla VUK’un 281. maddesinin 1. fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirilerek
vadeli mevduatların değerlemesinde özel bir belirleme yapılmıştır.
“Alacaklar mukayyet
değerleriyle değerlenir. Mevduat veya kredi sözleşmelerine müstenit alacaklar
değerleme gününe kadar hesaplanacak faizleriyle birlikte dikkate alınır.”
5228 sayılı Kanun
sonrası uygulamada vadeli mevduatların dönem sonu değerlemesinde, değerleme
gününe kadar işlemiş olan vade kısmına karşılık olarak mevduata ilişkin faiz
oranı kullanılarak faiz hesaplanacak ve söz konusu faiz tutarı bir yandan
mevduat değerine eklenirken diğer yandan cari dönemde “faiz geliri” olarak dikkate alınacaktır. Aynı uygulama finans kurumlarının
kredi alacakları için de yapılacaktır.
Bu
uygulama ile mevduat faizlerinin ilgili oldukları dönemde gelir hesaplarına
intikal ettirilmesi sağlanmış olmaktadır. Vadeli mevduat faizleri üzerinden,
faizin ödenmesi anında yapılacak stopajlar, stopajın yapıldığı dönemin kazanç
vergisinden mahsup edilebilecektir.
Ayrıca dönem sonunda
değerleme hükümleri uyarınca gelir yazılan faize ilişkin dönem kapandıktan
sonra yapılan stopaj, stopaj tahakkukunun, söz konusu gelir yazılan faizin dahil edildiği dönem beyannamesinin verilmesi tarihinden
önce yapılması kaydıyla faizin dahil edildiği beyanname üzerinden tarh edilecek
kazanç vergisinden mahsup edilebilecektir. Stopaj tahakkukunun beyanname
tarihinden sonra gerçekleşmesi halinde, mahsup işlemi stopajın yapıldığı yıl
kazancı üzerinden hesaplanan vergiden yapılacaktır.
Vadeli mevduata ilişkin
anılan değerleme hükmünün bir benzeri kredi borçları için de (285. maddede)
düzenlenmek suretiyle değerleme işleminde paralellik sağlanmıştır.
D- DİĞER HAZIR DEĞERLER
Diğer hazır değerler
içinde nakit para, çekler ve bankadaki paralar dışında kalan hazır değerler yer
alır. Bu hazır değerlerin en önemlileri;
§
Henüz
bedeli tahsil edilmemiş kredi kartı slipleri
§
Henüz
bedeli tahsil edilmemiş menkul kıymet kuponları
§
Henüz
işletmeye ulaşmamış yoldaki paralar
Diğer hazır kıymet
kalemleri mukayyet bedelle değerlenir. Dövizli kıymetlerde mukayyet bedel
efektif alış kuru ile yapılacak kur değerlemesi sonuçlarına göre düzeltilir.
E- MUHASEBE KAYITLARI
Hazır değerlerin
dönem sonu işlemlerinin muhasebe kaydını üç örnek yardımıyla gösterelim:
ÖRNEK 1:
Bir işletmenin 31.12.2015
tarihli kasa mevcudu 800 TL olarak sayılmıştır. Ancak kayıtlara göre kasa mevcudunun
1.050 TL olması gerekmektedir. Kasa noksanlığının nedeni araştırılmış, noksanlığın
alıcı borçları için hesaplanan vade farkı gelirinin kasa hesabına kaydedilmesinden
kaynaklandığı tespit edilmiştir. Bu işleme ilişkin muhasebe kayıtları aşağıdaki
gibi olacaktır;
(1.050 -800)= 250 TL
–––––––––––––
31.12.2015 –––––––––––––
197 SAYIM VE TESELLÜM
NOKSANLARI 250
197.02.001 Merkez TL Kasası Noksanlığı
100 KASA 250
100.02.001 Merkez TL Kasası
Açıklama:
Kasa mevcudunun fiili envantere
göre
düzeltilmesi kaydı
–––––––––––––
31.12.2015 –––––––––––––
120 ALICILAR 250
197 SAYIM VE TESELLÜM
NOKSANLARI 250
197.02.001 Merkez TL
Kasası Noksanlığı
Açıklama:
Kasa mevcudunun düzeltilmesi kaydı
–––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
ÖRNEK 2:
Bir işletmenin döviz
bedelli kasa mevcudu için; Maliye Bakanlığınca yayımlanan döviz efektif alış
kuru üzerinden 3.100 TL lehte kur farkı hesaplandığını varsayalım. Bu işlemin
muhasebe kaydı aşağıdaki gibi olacaktır:
–––––––––––––
31.12.2015 –––––––––––––
100
KASA 3.100
X
Döviz Kasası
646
KAMBİYO KÂRLARI 3.100
Açıklama: Dönem sonu
döviz kasası
kur
değerlemesi kaydı
–––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
Söz konusu kur değerlemesi
sonucunda 1.500 TL aleyhte kur farkı hesaplandığını varsayalım. Bu durumda kayıt
aşağıdaki gibi olacaktır.
––––––––––––– 31.12.2015–––––––––––––
656
KAMBİYO ZARARLARI 1.500
100
KASA 1.500
X
Döviz Kasası
Açıklama: Dönem sonu
döviz kasası
kur
değerlemesi kaydı
–––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
ÖRNEK 3:
Bir işletmenin 1 Kasım
2015 tarihinde A Bankasında 3 ay vadeli 20.000 TL mevduat hesabı açtırdığını ve
vadede 900 TL faiz geliri elde edeceğini varsayalım (stopaj oranı % 15’dir). İşletme
söz konusu mevduat hesabını dönem sonunda aşağıdaki gibi değerleyecektir.
31.12.2015
de hesaplanacak faiz = 900 x 2/3 = 600 TL
–––––––––––––
31.12.2015–––––––––––––
102
BANKALAR 600
102.07.099
A Bankası Vadeli Mevduatı (Faiz)
642
FAİZ GELİRLERİ 600
Açıklama:
Dönem sonu faiz hesaplanması
–––––––––––––––– /
––––––––––––––––
Vadede faiz
tahakkukunda şu kayıt yapılacaktır.
–––––––––––––
31.01.2015–––––––––––––
102
BANKALAR 20.765
102.01
193
PEŞİN ÖDENEN VERGİ VE FONLAR 135
102.
BANKALAR 20.600
102.07.099
642
FAİZ GELİRLERİ 300
Açıklama:
Faiz tahakkuk ettirilmesi
–––––––––––––––– /
––––––––––––––––
31.01.2016 tarihinde,
yapılan stopajın 2/3’ü (90 TL) 2015 yılı kazanç vergisi beyannamesi üzerinden
hesaplanan vergiden mahsup edilebilecektir.