I- HAZIR DEĞERLER
Hazır değerler işletme varlıklarının
en likit olanlarıdır. Bu varlıkların en önemli özelliği
herhangi bir değer kaybına uğramaksızın her an nakde çevrilebilme imkanlarının bulunmasıdır. Bu grup içinde aşağıdaki varlıklar
yer alır;
- Nakit Paralar,
- Çekler,
- Bankalarda Bulunan Değerler,
- Diğer Hazır Değerler.
Menkul kıymetler her an nakde
çevrilebilme özelliği taşısalar dahi bu grup içinde yer almaz.
Hazır değerlerin envanter
ve değerlemesi aşağıdaki esaslara göre yapılır. Açıklamalar yukarıda yer alan
gruplamaya göre yapılacaktır.
A- NAKİT PARALAR
İşletme nakitlerinin dönem sonu değerlemesinde
öncelikle fiili envanter yapılır. Fiili envanter kaydi envanterle farklılık
gösterirse gerekli düzeltme kaydı yapılarak kaydi
envanter sonuçları fiili envanter seviyesine getirilir. Düzeltme esnasında;
farklılığın nedeni tespit edilmişse ilgili hesaplara kayıt yapılır, farklılığın
nedeni henüz tespit edilememişse sayım ve tesellüm fazlaları hesabı (397) veya
sayım ve tesellüm noksanlıkları (197) hesabı kullanılır. Kasa sayım noksanı, giderleştirmeye ilişkin başka bir veri olmadan doğrudan
gider ve maliyet olarak dikkate alınamaz.
Örneğin; bir işletmede
dönem sonu envanterinde kasa noksanı çıkmışsa ve
noksanlığın kasa mutemedinin zimmetine para geçirmesinden kaynaklandığı tespit
edilmişse kasa mutemedi noksanlık kadar işletmeye borçlandırılır karşılığında
kasadan çıkış yapılır, noksanlığın nedeni tespit edilememişse noksanlık 197 nolu hesaba kaydedilir.
Nakit paraların değerlemesinde iki ayırım
yapılır. Türk Lirası paralar itibari kıymetle değerlenir. Döviz bedelli paralar
ise Maliye Bakanlığınca yayımlanmış (ilgili yabancı paraya ilişkin) efektif alış kuru ile değerlenir (VUK md. 280, 284). Yabancı para değerlemesinde döviz alış kuru
yerine efektif alış kuru dikkate alınır. Yabancı paraların kur değerlemesi
sonucu ortaya çıkacak olumlu fark ilgili aktif değerine eklenecek karşılığında
646 no.lu hesaba gelir kaydı yapılacaktır.
Halen uygulanmakta olan dalgalı kur
sisteminde, kur değerlemesi sonucunda olumsuz değerleme farkları da ortaya çıkabilmektedir.
Bu durumda, değerleme sonucunda oluşan olumsuz farkın ilgili aktif değerden düşülmesi,
karşılığında da 656 no.lu hesaba gider kaydı yapılması gerekir.
Döviz mevcutlarındaki
envanter noksanlığının kayıtlara alınmasında öncelikle
kur değerlemesi yapılacak, değerlenmiş tutar üzerinden düzeltme kayıtları yapılacaktır.
B- ÇEKLER
Çeklerin dönem sonu değerlemesinde
öncelikle fiili envanter yapılır. Fiili envanterin kaydi envanterle farklılık göstermesi durumunda, karşı işletmelerle
mutabakat sağlanmak kaydıyla nakitlere ilişkin başlıkta açıklandığı şekilde işlem
yapılarak kaydi envanter
sonucu fiili envanter seviyesine getirilir.
Envanter işlemleri
sırasında ayrıca vade içeren çekler gerekli kayıt yapılarak, bilançonun
alacaklar ve borçlar kalemi içine aktarılmalıdır. Hukuken mümkün bulunmamakla
birlikte, fiiliyatta keşide tarihi ileriki bir tarih yazılmak suretiyle çeklere
vade konulmaktadır. Çok yaygın olarak yapılan bu işlem vadeli çeklerde dönem
sonu gerçek değerine indirgenme (reeskont) uygulamasını
gündeme getirmektedir. İleride[1] açıklandığı şekilde vadeli
çekler de reeskont işlemine tabi tutulabilmektedir.
Çekler, alınan ve verilen çekler
olarak iki ayrı kalemde bilançoda yer alır. Her iki çek grubu da mukayyet/itibari
değerle değerlenir. Nakitlerde olduğu gibi döviz bedelle düzenlenmiş çekler de
Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan (ilgili döviz) efektif alış kuru üzerinden Türk
Lirasına çevrilerek kayıtlar düzeltilmelidir.
C- BANKALAR
Bilançoda yer alacak bankalar
kaleminin envanteri ilgili banka ile mutabakat sağlanarak
yapılır. Mutabakat esnasında kayıtlarda eksiklik tespit edilmesi halinde bunlar
düzeltilir. İlgili banka ile yaşanacak mutabakatsızlık
hallerinde işletme kayıtları esas alınır ancak, gerekirse şüpheli alacak
hükümleri uygulanır.
Değerleme,
öncelikle TL ve yabancı para ayırımına göre yapılır. TL cinsinden banka
mevcutları mukayyet değerle değerlenir. Döviz bedelli banka mevcutlarının dönem
sonu kur değerlemesinde Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan ilgili döviz efektif alış
kuru esas alınır.
Vadeli
Mevduatlarda Değerleme:
Repo işlemleri eskiden menkul kıymetler
içinde gösterilmekteydi. 67 Seri No.lu KVK Genel Tebliği ile bu uygulama kaldırılmış,
repo işlemlerinin de vadeli mevduat olarak değerlendirileceği düzenlenmiştir.
Bu nedenle dönem sonu itibariyle geri dönmeyen repo bedelleri de mukayyet
bedeli ile bilançonun Bankalar kalemi içinde (vadeli mevduat gibi) gösterilecektir.
5228 sayılı Kanunla VUK’un 281. maddesinin 1. fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirilerek
vadeli mevduatların değerlemesinde özel bir belirleme yapılmıştır.
“Alacaklar mukayyet değerleriyle değerlenir.
Mevduat veya kredi sözleşmelerine müstenit alacaklar değerleme gününe kadar
hesaplanacak faizleriyle birlikte dikkate alınır.”
5228 sayılı Kanun sonrası uygulamada
vadeli mevduatların dönem sonu değerlemesinde, değerleme gününe kadar işlemiş
olan vade kısmına karşılık olarak mevduata ilişkin faiz oranı kullanılarak faiz
hesaplanacak ve söz konusu faiz tutarı bir yandan mevduat değerine eklenirken
diğer yandan cari dönemde “faiz geliri” olarak
dikkate alınacaktır. Aynı uygulama finans kurumlarının kredi alacakları için de
yapılacaktır.
Bu uygulama ile
mevduat faizlerinin ilgili oldukları dönemde gelir hesaplarına intikal
ettirilmesi sağlanmış olmaktadır. Vadeli mevduat faizleri üzerinden, faizin ödenmesi
anında yapılacak stopajlar, stopajın yapıldığı dönemin kazanç vergisinden
mahsup edilebilecektir.
Ayrıca dönem sonunda değerleme
hükümleri uyarınca gelir yazılan faize ilişkin dönem kapandıktan sonra yapılan
stopaj, stopaj tahakkukunun, söz konusu gelir yazılan faizin dahil
edildiği dönem beyannamesinin verilmesi tarihinden önce yapılması kaydıyla
faizin dahil edildiği beyanname üzerinden tarh edilecek kazanç vergisinden
mahsup edilebilecektir. Stopaj tahakkukunun beyanname tarihinden sonra
gerçekleşmesi halinde, mahsup işlemi stopajın yapıldığı yıl kazancı üzerinden
hesaplanan vergiden yapılacaktır.
Vadeli mevduata ilişkin anılan değerleme
hükmünün bir benzeri kredi borçları için de (285. maddede) düzenlenmek suretiyle
değerleme işleminde paralellik sağlanmıştır.
D- DİĞER HAZIR DEĞERLER
Diğer hazır değerler içinde nakit
para, çekler ve bankadaki paralar dışında kalan hazır değerler yer alır. Bu hazır
değerlerin en önemlileri;
- Henüz bedeli tahsil edilmemiş kredi
kartı slipleri,
- Henüz bedeli tahsil edilmemiş menkul kıymet kuponları,
- Henüz işletmeye ulaşmamış yoldaki paralar.
Diğer hazır kıymet kalemleri mukayyet
bedelle değerlenir. Dövizli kıymetlerde mukayyet bedel efektif alış kuru ile
yapılacak kur değerlemesi sonuçlarına göre düzeltilir.
E- MUHASEBE KAYITLARI
Hazır değerlerin dönem sonu işlemlerinin
muhasebe kaydını üç örnek yardımıyla gösterelim:
ÖRNEK 1:
Bir işletmenin 31.12.2014 tarihli kasa
mevcudu 800 TL olarak sayılmıştır. Ancak kayıtlara göre kasa mevcudunun 1.050
TL olması gerekmektedir. Kasa noksanlığının nedeni araştırılmış, noksanlığın alıcı
borçları için hesaplanan vade farkı gelirinin kasa hesabına kaydedilmesinden
kaynaklandığı tespit edilmiştir. Bu işleme ilişkin muhasebe kayıtları aşağıdaki
gibi olacaktır;
(1.050 -800)= 250 TL
–––––––––––––
31.12.2014 –––––––––––––
197
SAYIM VE TESELLÜM
NOKSANLARI 250
197.02.001 Merkez TL Kasası Noksanlığı
100
KASA 250
100.02.001 Merkez TL Kasası
Açıklama: Kasa
mevcudunun fiili envantere
göre
düzeltilmesi kaydı
–––––––––––––
31.12.2014 –––––––––––––
120
ALICILAR 250
197
SAYIM VE TESELLÜM
NOKSANLARI 250
197.02.001 Merkez TL
Kasası Noksanlığı
Açıklama: Kasa
mevcudunun düzeltilmesi kaydı
––––––––––––––––
/ –––––––––––––––––
ÖRNEK
2:
Bir işletmenin döviz bedelli kasa
mevcudu için; Maliye Bakanlığınca yayımlanan döviz efektif alış kuru üzerinden
2.100 TL lehte kur farkı hesaplandığını varsayalım. Bu işlemin muhasebe kaydı aşağıdaki
gibi olacaktır:
–––––––––––––
31.12.2014 –––––––––––––
100
KASA 2.100
X
Döviz Kasası
646
KAMBİYO KÂRLARI 2.100
Açıklama: Dönem sonu
döviz kasası
kur değerlemesi kaydı
––––––––––––––––
/ –––––––––––––––––
Söz konusu kur değerlemesi sonucunda 1.600
TL aleyhte kur farkı hesaplandığını varsayalım. Bu durumda kayıt aşağıdaki gibi
olacaktır.
–––––––––––––
31.12.2014–––––––––––––
656
KAMBİYO ZARARLARI 1.600
100
KASA 1.600
X
Döviz Kasası
Açıklama: Dönem sonu
döviz kasası
kur
değerlemesi kaydı
––––––––––––––––
/ –––––––––––––––––
ÖRNEK
3:
Bir işletmenin 1 Kasım 2014 tarihinde
A Bankasında 3 ay vadeli 20.000 TL mevduat hesabı açtırdığını ve vadede 900 TL
faiz geliri elde edeceğini varsayalım (stopaj oranı % 15’dir). İşletme söz
konusu mevduat hesabını dönem sonunda aşağıdaki gibi değerleyecektir.
31.12.2014 de
hesaplanacak faiz = 900 x 2/3 = 600 TL
––––––––––––– 31.12.2014–––––––––––––
102
BANKALAR 600
102.07.099
A Bankası Vadeli Mevduatı (Faiz)
642
FAİZ GELİRLERİ 600
Açıklama:
Dönem sonu faiz hesaplanması
–––––––––––––––– /
––––––––––––––––
Vadede faiz tahakkukunda şu kayıt yapılacaktır.
–––––––––––––
31.01.2014–––––––––––––
102
BANKALAR 20.765
102.01
193
PEŞİN ÖDENEN VERGİ VE FONLAR 135
102.
BANKALAR 20.600
102.07.099
642
FAİZ GELİRLERİ 300
Açıklama:
Faiz tahakkuk ettirilmesi
–––––––––––––––– /
––––––––––––––––
31.01.2015 tarihinde yapılan stopajın
2/3’ü (90 TL) 2014 yılı kazanç vergisi beyannamesi üzerinden hesaplanan
vergiden mahsup edilebilecektir.