VII- MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Herhangi bir fiziksel
varlığı bulunmayan ve işletmenin belli ölçüde yararlandığı ya da yararlanmayı
planladığı aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken himaye
göre haklar bilançonun maddi olmayan duran varlıkları içinde gösterilir. Bu
varlıklar THP uyarınca şu şekilde ayırıma tabi tutulmuştur:
- Haklar,
- Şerefiye,
- Kuruluş ve örgütlenme gideri,
- Araştırma ve geliştirme gideri,
- Özel maliyetler,
- Diğer maddi olmayan duran varlıklar.
Maddi olmayan duran
varlıkların envanteri kayıtlar üzerinden yapılır.
Hakların değerleri, kullanım sürelerine göre VUK’un
amortismana ilişkin hükümleri çerçevesinde amortisman
ayrılmak suretiyle gider veya maliyete intikal ettirilir. Maddi olmayan duran
varlıklara ilişkin olarak ayrılan amortismanlar
bilanço aktifinde negatif değer olarak gösterilir. Böylece maddi olmayan duran
varlıklar net değer bilançosuna uygun olarak net değeri ile bilançoda yer almış
olur.
A- HAKLAR
Belli konuda hukuki
olarak kullanım ve yararlanma özerkliği sağlanması bir hakkı ifade eder.
Haklara; marka, ticaret unvanı, know-how, telif,
ihtira beratı, lisans, royalty, işletme, imtiyaz, franchising örnek verilebilir. Haklar satın alma yoluyla
veya ortaya çıkarma yoluyla edinilir. Haklar duran varlık niteliğinde olup
bilanço aktifine maliyet bedeli ile kaydedilir.
İşletmenin
aktifine kayıtlı haklar, mukayyet bedeli ile değerlenir. Genel esaslara göre amortismana tabi tutulur.
Finansal Kiralama Hakları: 4842 sayılı Kanunla VUK’a mükerrer 290. madde eklenmek suretiyle düzenlenen
finansal kiralamaya ilişkin hükümler uyarınca kiracılar, finansal kiralamaya
konu iktisadi kıymetleri bilançonun Haklar’a ilişkin
bölümünde gösterecektir. Bu haklar, iktisadi kıymete ilişkin rayiç bedel ile
kira ödemelerinin bugünkü değerinin düşük olanı ile aktifleştirilecek, dönem
sonunda da mukayyet bedelle değerlenecektir.
Finansal kiralama
hakları VUK’un kiralamaya konu iktisadi kıymetlere
ilişkin hükümler uyarınca amortismana tabi tutulabilir.
B- ŞEREFİYE
Şerefiye;
devren alınan işletmenin devir alım bedeli ile devir tarihi itibariyle rayiç
bedele göre hesaplanacak işletme değeri arasındaki farktır. Şerefiye bir nevi
isim hakkı (itibar) karşılığıdır. VUK’un 313.
maddesinde düzenlenen haddi (2013 yılı için 800 TL) geçen tutardaki şerefiyenin
aktifleştirilmesi zorunludur. Şerefiye maliyet bedeli ile değerlenir ve genel
esaslara göre amortismana tabi tutulur.
C- KURULUŞ VE
ÖRGÜTLENME GİDERİ
Yeni kuruluş veya
işletme bünyesinin genişletilmesinde, bu işlemlere özgü giderler bir defada
gider yazılabileceği gibi aktifleştirilerek amortisman
yoluyla da giderleştirilebilir. Mükellefin bu konuda
tercih hakkı vardır. Kuruluş ve örgütlenme giderlerinde değerleme mukayyet
bedeli ile yapılır. Amortisman VUK’un 326. maddesi
uyarınca 5 yılda ve eşit tutarlarda ayrılır.
D- ARAŞTIRMA VE
GELİŞTİRME GİDERLERİ
Araştırma ve
geliştirme giderleri yeni bir ürün veya ileri bir teknoloji geliştirmek için
yapılan araştırma giderleri ile araştırma sonuçlarının yeni ürünler, varlıklar,
üretim yöntemleri, sistemler veya hizmetler için projeye dönüştürülmesinde
katlanılan geliştirme giderlerinden oluşur.
Bu giderlerin
aktifleştirilmesi zorunlu değildir. Aktifleştirme maliyet bedeli üzerinden
yapılır, genel esaslara göre amortisman ayrılır. KVK’nın 10/1-a maddesi veya 5746 sayılı Kanun uyarınca
AR-GE indiriminden yararlanılması bu harcamaların gider veya maliyet olma
durumunu değiştirmez.
E- ÖZEL MALİYETLER
Kiralanan
gayrimenkullerle ilgili olarak işletmeler tarafından yapılan değer artırıcı
veya gayrimenkulü genişletici nitelikteki giderlerden kira süresi sonunda
kiralayanda bırakılacak olan kıymetler doğrudan gider yazılmayıp
aktifleştirilir (VUK md. 272). Normal tamir bakım
giderleri, tutarı ne olursa olsun özel maliyet kapsamında değerlendirilmez.
Özel maliyetler, maliyet bedeli ile değerlenir.
Hangi tür giderlerin
özel maliyet uygulamasına konu edileceği hususunda vergi kanunlarında net bir
belirleme yoktur. İşletmeler bu tür giderleri yukarıda belirtilen esaslar dahilinde kendileri belirleyecektir.
Özel maliyet
bedelleri maddi duran varlıklara ilişkin bölümde açıklanan esaslar çerçevesinde
amortisman uygulamasına konu edilir. Özel maliyet
bedelinin amortisman süresi kira süresidir. Kira
süresinin belirsiz olması durumunda amortisman beş
yıllık süre esas alınarak hesaplanacaktır (VUK md.
327).
Kira süresinin bir
yıl olması halinde duruma göre değerlendirme yapılacaktır. Örneğin, kira süresi
bir yıl olmakla birlikte kira mukavelesi her yıl yenileniyorsa özel maliyetler
bizce beş yıllık sürede amorti edilmelidir. Böyle bir durum yoksa,
kira süresi bir yıl ise ve özel maliyet bedeli yüksek tutarda ise bu durumda
söz konusu kıymetin kiracıya bedelsiz teslim olarak (ayni kira)
değerlendirilmesi gerekecektir.[1]
Çünkü bir yıllık kiralamalarda özel maliyet konusuna girecek harcamaların
yapılması mutat ve ticari icaplara uygun değildir.
Özel maliyet
bedellerinin itfasında kıst yapılmayacak ve azalan
bakiyeler usulü kullanılmayacaktır.
Özel
maliyet bedellerinin kiralayana bir bedel karşılığı devredilmesi durumunda
iktisadi kıymet satışı yapılmış gibi işlem ve kayıt yapılmalıdır.
F- DİĞER MADDİ
OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Yukarıda
belirtilenler dışında kalan fakat mahiyet itibariyle bunlara benzeyen maddi
olmayan duran varlıklar da yukarıda açıklanan esaslar çerçevesinde değerlenerek
bilanço aktifinde gösterilecektir.