VII-
MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Herhangi bir fiziksel varlığı
bulunmayan ve işletmenin belli ölçüde yararlandığı ya da yararlanmayı
planladığı aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken himaye
göre haklar bilançonun maddi olmayan duran varlıkları içinde gösterilir. Bu
varlıklar THP uyarınca şu şekilde ayırıma tabi tutulmuştur:
- Haklar,
- Şerefiye,
- Kuruluş ve örgütlenme gideri,
- Araştırma ve geliştirme gideri,
- Özel maliyetler,
- Diğer maddi olmayan duran varlıklar.
Maddi olmayan duran varlıkların
envanteri kayıtlar üzerinden yapılır. Hakların değerleri, kullanım sürelerine
göre VUK’un amortismana ilişkin hükümleri
çerçevesinde amortisman ayrılmak suretiyle gider veya maliyete intikal
ettirilir. Maddi olmayan duran varlıklara ilişkin olarak ayrılan amortismanlar
bilanço aktifinde negatif değer olarak gösterilir. Böylece maddi olmayan duran
varlıklar net değer bilançosuna uygun olarak net değeri ile bilançoda yer almış
olur.
A- HAKLAR
Belli konuda hukuki olarak kullanım ve
yararlanma özerkliği sağlanması bir hakkı ifade eder. Haklara; marka, ticaret
unvanı, know-how, telif, ihtira beratı, lisans, royalty, işletme, imtiyaz, franchising
örnek verilebilir. Haklar satın alma yoluyla veya ortaya çıkarma yoluyla
edinilir. Haklar duran varlık niteliğinde olup bilanço aktifine maliyet bedeli
ile kaydedilir.
İşletmenin
aktifine kayıtlı haklar, mukayyet bedeli ile değerlenir. Genel esaslara göre
amortismana tabi tutulur.
Finansal
Kiralama Hakları:
4842 sayılı Kanunla VUK’a mükerrer 290. madde
eklenmek suretiyle düzenlenen finansal kiralamaya ilişkin hükümler uyarınca kiracılar,
finansal kiralamaya konu iktisadi kıymetleri bilançonun Haklar’a
ilişkin bölümünde gösterecektir. Bu haklar, iktisadi kıymete ilişkin rayiç
bedel ile kira ödemelerinin bugünkü değerinin düşük olanı ile aktifleştirilecek,
dönem sonunda da mukayyet bedelle değerlenecektir.
Finansal kiralama hakları VUK’un kiralamaya konu iktisadi kıymetlere ilişkin hükümler
uyarınca amortismana tabi tutulabilir.
B- ŞEREFİYE
Şerefiye; devren
alınan işletmenin devir alım bedeli ile devir tarihi itibariyle rayiç bedele
göre hesaplanacak işletme değeri arasındaki farktır. Şerefiye bir nevi isim
hakkı (itibar) karşılığıdır. VUK’un 313. maddesinde
düzenlenen haddi (2012 yılı için 770 TL) geçen tutardaki şerefiyenin
aktifleştirilmesi zorunludur. Şerefiye maliyet bedeli ile değerlenir ve genel
esaslara göre amortismana tabi tutulur.
C- KURULUŞ VE ÖRGÜTLENME GİDERİ
Yeni kuruluş veya işletme bünyesinin
genişletilmesinde, bu işlemlere özgü giderler bir defada gider yazılabileceği
gibi aktifleştirilerek amortisman yoluyla da giderleştirilebilir.
Mükellefin bu konuda tercih hakkı vardır. Kuruluş ve örgütlenme giderlerinde
değerleme mukayyet bedeli ile yapılır. Amortisman VUK’un
326. maddesi uyarınca 5 yılda ve eşit tutarlarda ayrılır.
D- ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME GİDERLERİ
Araştırma ve geliştirme giderleri yeni
bir ürün veya ileri bir teknoloji geliştirmek için yapılan araştırma giderleri
ile araştırma sonuçlarının yeni ürünler, varlıklar, üretim yöntemleri,
sistemler veya hizmetler için projeye dönüştürülmesinde katlanılan geliştirme
giderlerinden oluşur.
Bu giderlerin aktifleştirilmesi
zorunlu değildir. Aktifleştirme maliyet bedeli üzerinden yapılır, genel
esaslara göre amortisman ayrılır. KVK’nın 10/1-a maddesi
veya 5746 sayılı Kanun uyarınca AR-GE indiriminden yararlanılması bu
harcamaların gider veya maliyet olma durumunu değiştirmez.
E- ÖZEL MALİYETLER
Kiralanan
gayrimenkullerle ilgili olarak işletmeler tarafından yapılan değer artırıcı
veya gayrimenkulü genişletici nitelikteki giderlerden kira süresi sonunda
kiralayanda bırakılacak olan kıymetler doğrudan gider yazılmayıp
aktifleştirilir (VUK md. 272). Normal tamir bakım
giderleri, tutarı ne olursa olsun özel maliyet kapsamında değerlendirilmez.
Özel maliyetler, maliyet bedeli ile değerlenir.
Hangi tür giderlerin özel maliyet
uygulamasına konu edileceği hususunda vergi kanunlarında net bir belirleme
yoktur. İşletmeler bu tür giderleri yukarıda belirtilen esaslar dahilinde
kendileri belirleyecektir.
Özel maliyet bedelleri maddi duran
varlıklara ilişkin bölümde açıklanan esaslar çerçevesinde amortisman
uygulamasına konu edilir. Özel maliyet bedelinin amortisman süresi kira
süresidir. Kira süresinin belirsiz olması durumunda amortisman beş yıllık süre
esas alınarak hesaplanacaktır (VUK md. 327).
Kira süresinin bir yıl olması halinde
duruma göre değerlendirme yapılacaktır. Örneğin, kira süresi bir yıl olmakla
birlikte kira mukavelesi her yıl yenileniyorsa özel maliyetler bizce beş yıllık
sürede amorti edilmelidir. Böyle bir durum yoksa, kira süresi bir yıl ise ve
özel maliyet bedeli yüksek tutarda ise bu durumda söz konusu kıymetin kiracıya
bedelsiz teslim olarak (ayni kira) değerlendirilmesi gerekecektir.[1]
Çünkü bir yıllık kiralamalarda özel maliyet konusuna girecek harcamaların
yapılması mutat ve ticari icaplara uygun değildir.
Özel maliyet bedellerinin itfasında kıst yapılmayacak ve azalan bakiyeler usulü kullanılmayacaktır.
Özel maliyet bedellerinin kiralayana
bir bedel karşılığı devredilmesi durumunda iktisadi kıymet satışı yapılmış gibi
işlem ve kayıt yapılmalıdır.
F- DİĞER MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Yukarıda belirtilenler dışında kalan
fakat mahiyet itibariyle bunlara benzeyen maddi olmayan duran varlıklar da
yukarıda açıklanan esaslar çerçevesinde değerlenerek bilanço aktifinde gösterilecektir.