II-
MENKUL KIYMETLER
Vergi kanunlarımızda menkul
kıymetlerle ilgili düzenlemeler yapılmasına rağmen menkul kıymetin ne olduğuna
dair bir tanıma yer verilmemiştir.
Menkul kıymetler; Sermaye Piyasası Kanunu’nun
3. maddesinde, ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir bedeli temsil
eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte,
seri halinde çıkartılan ve ibareleri aynı olan kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır.
Menkul kıymetlerin çoğu herhangi bir değer kaybına uğramaksızın her an nakde
çevrilebilir nitelikte olmasına rağmen hazır değerler içinde gösterilmez.
Menkul kıymetler, hisse senetleri,
borçlanma araçları ve karma nitelikli menkul kıymetler olarak üç ana grupta
toplanmaktadır. Bu gruplara göre menkul kıymet türleri aşağıdaki gibidir:
Hisse Senetleri:
- Nama ve hamiline yazılı hisse senetleri
- Adi ve imtiyazlı hisse senetleri
Borçlanma Araçları:
- Devlet tahvilleri
- Özel sektör tahvilleri
- Tahvil türevleri
- Hazine bonoları
- Banka bonoları
- Banka garantili bonolar
- Finansman bonoları
- Varlığa dayalı menkul kıymetler
- Gayrimenkul sertifikaları
- Gelir ortaklığı senetleri
Karma Nitelikli Menkul Kıymetler:
- Hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil
- Katılma intifa senedi
- Kâr-zarar ortaklığı belgesi
Menkul kıymetler
işletme bilançolarının aktifinde, işletmenin edinme amacına da bağlı olarak
dönen varlıklar veya duran varlıklar içinde yer alır. Menkul kıymetlerin
değerlemesi açısından menkul kıymetin bilançonun hangi kalemi içinde yer aldığının
önemi bulunmamaktadır. Açıklanacağı üzere önemli olan menkul kıymetin niteliğidir.
Bilançonun dönen veya duran varlıkları içinde yer alan menkul kıymet kalemleri
şunlardır.
|
Dönen Varlıklar |
Duran Varlıklar |
|
110 Hisse Senetleri |
240 Bağlı Menkul Kıymetler |
|
111 Özel Kesim
Tahvil Senet ve Bonoları |
242 İştirakler |
|
112 Kamu Kesimi
Tahvil Senet ve Bonoları |
245 Bağlı
Ortaklıklar |
|
118 Diğer Menkul
Kıymetler |
248 Diğer Mali
Duran Varlıklar |
A- MENKUL KIYMETLERİN ENVANTERİ
Menkul kıymetlerin dönem sonu fiili
envanteri menkul kıymet portföyü sayılmak ya da menkul kıymet işletmenin
portföyünde bulunmuyorsa ilgili işletmelerle mutabakat sağlanmak suretiyle
yapılır ve kaydi envanterle uygunluğu kontrol edilir.
Menkul kıymetlerde envanter fazlası pek olmaz. Noksanlık gösteren menkul
kıymetlerden başkaları tarafından kullanılabilecek (örneğin, hamiline yazılı menkul
kıymetler) niteliktekiler, menkul kıymet hesabından çıkartılarak 197 no.lu
Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabına, noksanlığın nedeni tespit edilene kadar
geçici olarak aktarılır. Dönem sonu bilançosu da bu şekilde çıkartılır.
B- MENKUL KIYMETLERİN DEĞERLEMESİ
Menkul kıymetlerin
değerlemesine ilişkin olarak VUK’un 279. maddesinde
yapılan düzenlemede menkul kıymet türüne göre farklı değerleme ölçüleri belirlenmiştir.
VUK’un anılan maddesi uyarınca menkul kıymetlerin bir
kısmı alış bedeliyle, bir kısmı borsa rayiciyle bir kısmı da dönemsel kâr
ilaveli alış bedeliyle değerlenecektir. Şimdi bu menkul kıymetleri ayrı ayrı
belirtelim.
1- Alış Bedeli İle Değerlenecek Menkul Kıymetler
VUK’un 279. maddesi
uyarınca alış bedeli ile değerlenecek menkul kıymetler şunlardır:
- Hisse senetleri,
- Fon portföyünün en az %51’i Türkiye’de
kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma
belgeleri,
- Borsa rayici
bulunmayan, getirisi, ihraç edenin kâr ve zararına bağlı olarak doğan ve
değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler. Bu menkul
kıymetler ise şunlardır;
² Kâr-Zarar Ortaklığı
Belgeleri,
² Gelir Ortaklığı
Senetleri,
² Geçici İlmuhaberler.
Söz konusu menkul kıymetlerin borsa
rayiçlerinin bulunması halinde değerleme borsa rayiçlerine göre yapılacaktır.
Menkul kıymetin alış bedeline henüz
vadesi gelmemiş kuponlar için ödenen tutarlar da dahildir.[1]
Ancak menkul kıymetin vadesi gelmiş kuponları hazır değer statüsünde olduğundan
bunlar için ödenen bedeller menkul kıymetin alış bedeline dahil edilmeyecektir.
Söz konusu kuponlar alış bedeli ile 108 no.lu hesapta muhasebeleştirilecektir.
Dönem içinde vadesi gelen kuponlar
kullanılarak tahsil edilen değerler ilgili menkul kıymetin alış bedelinden
düşülmeyecek doğrudan gelir kaydedilecektir. Bu kuponlardan vadesi gelmiş
olmakla beraber henüz tahsil edilmemiş olanlar da itibari değerle gelir
kaydedilecektir.
Örneğin, bir işletmenin
15.08.2012 tarihinde 15.000 TL’ye özel kesim tahvili aldığını ve bu tahvilin
beraberinde 30.12.2012 tarihli 1.000 TL tutarında kuponu bulunduğunu kabul
edelim. Bu işlemlere ilişkin muhasebe kaydı şöyle olacaktır:
-
Menkul kıymet alış kaydı:
––––––––––––– 15.08.2012–––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL
SENET
VE BONOLARI 15.000
111.01.009- A işletmesi Tahvili
100
KASA 15.000
Açıklama: Kuponlu
tahvil alımı
––––––––––––––––– /
––––––––––––––––
İşletme tarafından tahvil kuponu
ilgili tarihte tahsil edilirse şu kayıt yapılacaktır:
–––––––––––––– 30.12.2012––––––––––––
100
KASA 1.000
642
FAİZ GELİRLERİ 1.000
642.09 Menkul kıymet kupon gelirleri
Açıklama: Menkul kıymet
kuponu satışı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
İşletme tahvil kuponunu ilgili tarihte
tahsil etmezse dönem sonunda şu kayıt yapılacaktır:
–––––––––––––– 31.12.2012––––––––––––
108
DİĞER HAZIR DEĞERLER 1.000
642
FAİZ GELİRLERİ 1.000
642.09-Menkul kıymet
kupon gelirleri
Açıklama: Vadesi
gelen menkul kıymet kuponu gelir kaydı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
2-
Borsa Rayici İle Değerlenecek Menkul Kıymetler
VUK’un 279. maddesi
çerçevesinde alış bedeli ile değerlenmesi gereken menkul kıymetler dışında
kalan menkul kıymetler borsa rayici ile değerlenecektir. Bu menkul kıymetler şunlardır:
- Tahviller,
- Finansman Bonoları,
- Banka Bonoları,
- Banka Garantili Bonolar,
- Hazine Bonoları,
- Devlet Tahvilleri,
- Fon portföyünün %51’i, Türkiye’de kurulmuş bulunan
şirketlerin hisse senetlerinden oluşmayan yatırım fonu katılma belgeleri,
- Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler,
- İpotekli Borç Senetleri,
- Konut Sertifikaları,
- Gayrimenkul Sertifikaları.
Borsa rayici ile
değerlenecek menkul kıymetlerde dönem sonu itibariyle ortaya çıkacak değerleme
farklarının ilgili yıl geliri ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir. Yukarıda
yer alan menkul kıymetlerden bir kısmı borsada işlem görmekte bir kısmı ise borsada
işlem görmemektedir.
Borsa rayici ile
değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayiçlerinin bulunmaması ya da
borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olduğunun anlaşılması halinde değerlemeye
esas bedel; menkul kıymetin alış bedeline, vadesinde elde edilecek gelirin (kur
farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet
eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır.
Dönem sonu değerlemesine ilişkin
muhasebe kaydını bir örnek üzerinde gösterelim. Bir işletmenin elinde 2013
vadeli 22.000 TL tutarında Hazine Bonosu ve 27,121 TL/Adet bedelle aldığı 100
adet yatırım fonu katılma belgesi bulunduğunu; hazine bonosunun dönem sonu
borsa rayicinin 24.000 TL olduğunu, birim fon değerinin de 31,561 TL olduğunu
kabul edelim. Bu durumda dönem sonu değerlemesi şöyle yapılacaktır:
Hazine bonosu değer artışı;
(24.000 -22.000 =) 2.000 TL
Fon değer artışı;
[(31,561 -27,121 =4,44)x100=] 444 TL
Dönem sonu değerleme muhasebe kaydı
şöyle olacaktır.
––––––––––––– 31.12.2012––––––––––––
112
KAMU KESİMİ TAHVİL SENET
VE BONOLARI 2.000
112.03.002-... tarihli Hazine Bonosu
111 ÖZEL KESİM TAHVİL
SENET
VE
BONOLARI 444
111.01.000- A Bank.
Yat. Fon. Kat. Belg.
642
FAİZ GELİRLERİ 2.444
Açıklama: Dönem sonu menkul kıymet
değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
3- Kısmi Kâr İlaveli Alış Bedeli İle Değerlenecek Menkul
Kıymetler
Borsa rayici ile
değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayicinin mevcut olmaması ya da
borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olması halinde değerlenmiş tutar alış
bedeline cari dönem içinde kalan süreye isabet eden kâr kısmının eklenmesiyle
bulunacaktır. Bu kapsamda değerlendirilecek menkul kıymetin değerlemesi dövize
vb. bir değere endeksli olmasına göre farklılık arz etmektedir.
Borsa rayici ile değerlenmesi gereken dövize endeksli
bir menkul kıymetin borsa rayicinin mevcut olmaması ya da borsa rayicinin
muvazaalı olması halinde, menkul kıymet değerleme günü itibariyle endeksli
olduğu dövizin kuru ile değerlenecektir. Ayrıca değerlenen menkul kıymet tutarına,
vadesinde elde edilecek gelir varsa bunun değerleme gününe kadar geçen süreye
isabet eden kısmı (dövize endeksli olanlarda kur değerlemesi yapılarak) da
eklenecektir. Değerleme günü döviz kurları Maliye Bakanlığı tarafından tespit
ve ilan olunmaktadır.
Borsa rayici
değerleme ölçüsü ile değerlenmesi gereken enflasyona endeksli bir menkul kıymetin borsa rayicinin
mevcut olmaması ya da borsa rayicinin muvazaalı olması halinde değerleme dövize
endeksli menkul kıymetlerde olduğu gibi yapılacaktır. Menkul kıymet değeri
enflasyon oranında artırılacak, ayrıca vadede elde edilecek gelirin iktisap
tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmı hesaplanan
menkul kıymet değerine eklenecektir.
Dönemsel gelir getiren, kamu veya özel
kesim tarafından çıkartılan menkul kıymetlerde değerleme, dönem sonu
itibariyle; en son faiz alınan tarihten değerleme gününe (31.12.2012) kadar geçen süre için senet üzerinde yazılı
faiz oranı ile hesaplanacak faizin alış bedeline eklenmesi suretiyle yapılacaktır.
Örneğin, bir işletmenin elinde bulunan
(2013 yılında itfa edilecek) özel kesim tahvili ile ilgili olarak üç ayda bir
315 TL faiz aldığını ve en son faizin 15.10.2012 tarihinde tahsil edildiğini
kabul edelim. Bu tahvil dönem sonunda şu şekilde değerlenecektir.
Günlük
faiz:
(315 /90 gün=) 3,5 TL /gün
Dönemsel
faiz tahakkuku:
[(15.10.2012-31.12.2012=76 gün) x
3,5=] 266 TL
––––––––––––– 31.12.2012 ––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 266
642
FAİZ GELİRLERİ 266
Açıklama: Dönem sonu
menkul kıymet değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
C- MENKUL KIYMETLER DEĞERLEME MUHASEBE
KAYDI
Bu bölümde kısmi
kâr ilaveli menkul kıymet değerlemesine örnek verelim. Bir işletmenin portföyünde
40.000 TL tutarında yılda bir kez %20 faiz ödemeli özel kesim tahvili bulunmakta
olup en son faiz 01.07.2012 tarihinde alınmıştır. İşletme portföyünde ayrıca
dövize endeksli 5.300 TL tutarında (3.200 $ karşılığı) özel kesim tahvili bulunmaktadır.
Tahvil 20 Şubat 2013 (yılda bir) tarihinde %10 faiz ödemelidir. Dönem sonu $
kuru 1,80 TL’dir.
Bu tahvillerin dönem sonu
değerlemeleri borsa rayiçleri bulunmadığı için kısmi kâr ilaveli alış bedeli
(kur değerlemesi dahil) ölçüsüne göre yapılacak olup hesaplamalar aşağıdaki
gibi olacaktır.
TL
tahvil faizi: 2012
yılında geçen gün sayısı, 180 gün(1/2 yıl)
40.000 x 0,20 x 1/2= 4.000 TL
Dövize
endeksli tahvil:
Tahvil dönem sonu
emsal değeri : (3.200 x1,80 =) 5.760 TL
Tahvil değer artışı : (5.760-5.300 =) 460 TL
$ endeksli tahvil faizi: 2012 yılında
geçen gün sayısı (21 Şubat-31Aralık 2012), 314 gün
3.200$ x 0,10 x 314/365=275 $
275 $ x 1,80 = 495 TL
Şimdi muhasebe kayıtlarını yapalım.
––––––––––––– 31.12.2012 ––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL
SENET
VE BONOLARI 955
111.02.007 A
İşletmesi $ Endeksli Tahvili
642
FAİZ GELİRLERİ 495
646
KAMBİYO KARLARI 460
Açıklama:
$ endeksli tahvil dönem sonu kur değerlemesi
––––––––––––– 31.12.2012 ––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL
SENET
VE
BONOLARI 4.000
111.01.009-B İşletmesi %20 Faizli
Tahvili
642
FAİZ GELİRLERİ 4.000
Açıklama: Yıllık faiz
ödemeli tahvil
dönem sonu değerlemesi
––––––––––––––– /
––––––––––––––––