VII- MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Herhangi bir
fiziksel varlığı bulunmayan ve işletmenin belli ölçüde yararlandığı ya da
yararlanmayı planladığı aktifleştirilen giderler ile belli koşullar altında hukuken
himaye göre haklar bilançonun maddi olmayan duran varlıkları içinde gösterilir.
Bu varlıklar THP uyarınca şu şekilde ayırıma tabi tutulmuştur:
- Haklar,
- Şerefiye,
- Kuruluş ve örgütlenme gideri,
- Araştırma ve geliştirme gideri,
- Özel maliyetler,
- Diğer maddi olmayan duran varlıklar.
Maddi olmayan
duran varlıkların envanteri kayıtlar üzerinden
yapılır. Hakların değerleri, kullanım sürelerine göre VUK’un
amortismana ilişkin hükümleri çerçevesinde amortisman
ayrılmak suretiyle gider veya maliyete intikal ettirilir. Maddi olmayan duran
varlıklara ilişkin olarak ayrılan amortismanlar bilanço
aktifinde negatif değer olarak gösterilir. Böylece maddi olmayan duran varlıklar
net değer bilançosuna uygun olarak net değeri ile bilançoda yer almış olur.
A- HAKLAR
Belli konuda
hukuki olarak kullanım ve yararlanma özerkliği sağlanması bir hakkı ifade eder.
Haklara; marka, ticaret unvanı, know-how, telif,
ihtira beratı, lisans, royalty, işletme, imtiyaz, franchising örnek verilebilir. Haklar satın alma yoluyla
veya ortaya çıkarma yoluyla edinilir. Haklar duran varlık niteliğinde olup
bilanço aktifine maliyet bedeli ile kaydedilir.
İşletmenin aktifine kayıtlı haklar, mukayyet bedeli ile değerlenir.
Genel esaslara göre amortismana tabi tutulur.
Finansal Kiralama Hakları: 4842 sayılı Kanunla
VUK’a mükerrer 290. madde eklenmek suretiyle düzenlenen
finansal kiralamaya ilişkin hükümler uyarınca kiracılar, finansal kiralamaya
konu iktisadi kıymetleri bilançonun Haklar’a ilişkin
bölümünde gösterecektir. Bu haklar, iktisadi kıymete ilişkin rayiç bedel ile
kira ödemelerinin bugünkü değerinin düşük olanı ile aktifleştirilecek, dönem
sonunda da mukayyet bedelle değerlenecektir.
Finansal
kiralama hakları VUK’un kiralamaya konu iktisadi
kıymetlere ilişkin hükümler uyarınca amortismana tabi
tutulabilir.
B- ŞEREFİYE
Şerefiye; devren
alınan işletmenin devir alım bedeli ile devir tarihi itibariyle rayiç bedele
göre hesaplanacak işletme değeri arasındaki farktır. Şerefiye bir nevi isim
hakkı (itibar) karşılığıdır. VUK’un 313. maddesinde düzenlenen
haddi (2010 yılı için 680 TL) geçen tutardaki şerefiyenin aktifleştirilmesi
zorunludur. Şerefiye maliyet bedeli ile değerlenir ve genel esaslara göre amortismana tabi tutulur.
C- KURULUŞ VE
ÖRGÜTLENME GİDERİ
Yeni kuruluş
veya işletme bünyesinin genişletilmesinde, bu işlemlere özgü giderler bir
defada gider yazılabileceği gibi aktifleştirilerek amortisman
yoluyla da giderleştirilebilir. Mükellefin bu konuda
tercih hakkı vardır. Kuruluş ve örgütlenme giderlerinde değerleme mukayyet
bedeli ile yapılır. Amortisman VUK’un 326. maddesi
uyarınca 5 yılda ve eşit tutarlarda ayrılır.
D- ARAŞTIRMA VE
GELİŞTİRME GİDERLERİ
Araştırma ve
geliştirme giderleri yeni bir ürün veya ileri bir teknoloji geliştirmek için
yapılan araştırma giderleri ile araştırma sonuçlarının yeni ürünler, varlıklar,
üretim yöntemleri, sistemler veya hizmetler için projeye dönüştürülmesinde
katlanılan geliştirme giderlerinden oluşur.
Bu giderlerin
aktifleştirilmesi zorunlu değildir. Aktifleştirme maliyet bedeli üzerinden
yapılır, genel esaslara göre amortisman ayrılır. KVK’nın 10/1-a maddesi veya 5746[1]
sayılı Kanun uyarınca AR-GE indiriminden yararlanılması bu harcamaların gider
veya maliyet olma durumunu değiştirmez.
E- ÖZEL
MALİYETLER
Kiralanan gayrimenkullerle ilgili olarak işletmeler tarafından yapılan
değer artırıcı veya gayrimenkulü genişletici nitelikteki giderlerden kira
süresi sonunda kiralayanda bırakılacak olan kıymetler doğrudan gider yazılmayıp
aktifleştirilir (VUK md. 272). Normal tamir bakım giderleri,
tutarı ne olursa olsun özel maliyet kapsamında değerlendirilmez. Özel
maliyetler, maliyet bedeli ile değerlenir.
Hangi tür
giderlerin özel maliyet uygulamasına konu edileceği hususunda vergi
kanunlarında net bir belirleme yoktur. İşletmeler bu tür giderleri yukarıda
belirtilen esaslar dahilinde kendileri belirleyecektir.
Özel maliyet
bedelleri maddi duran varlıklara ilişkin bölümde açıklanan esaslar çerçevesinde
amortisman uygulamasına konu edilir. Özel maliyet
bedelinin amortisman süresi kira süresidir. Kira süresinin
belirsiz olması durumunda amortisman beş yıllık süre
esas alınarak hesaplanacaktır (VUK md. 327).
Kira süresinin
bir yıl olması halinde duruma göre değerlendirme yapılacaktır. Örneğin, kira
süresi bir yıl olmakla birlikte kira mukavelesi her yıl yenileniyorsa özel
maliyetler bizce beş yıllık sürede amorti edilmelidir. Böyle bir durum yoksa, kira süresi bir yıl ise ve özel maliyet bedeli yüksek
tutarda ise bu durumda söz konusu kıymetin kiracıya bedelsiz teslim olarak
(ayni kira) değerlendirilmesi gerekecektir.[2]
Çünkü bir yıllık kiralamalarda özel maliyet konusuna girecek harcamaların yapılması
mutat ve ticari icaplara uygun değildir.
Özel maliyet
bedellerinin itfasında kıst yapılmayacak ve azalan
bakiyeler usulü kullanılmayacaktır.
Özel maliyet
bedellerinin kiralayana bir bedel karşılığı devredilmesi durumunda iktisadi
kıymet satışı yapılmış gibi işlem ve kayıt yapılmalıdır.
F- DİĞER MADDİ
OLMAYAN DURAN VARLIKLAR
Yukarıda
belirtilenler dışında kalan fakat mahiyet itibariyle bunlara benzeyen maddi
olmayan duran varlıklar da yukarıda açıklanan esaslar çerçevesinde değerlenerek
bilanço aktifinde gösterilecektir.