II- MENKUL KIYMETLER
Vergi
kanunlarımızda menkul kıymetlerle ilgili düzenlemeler yapılmasına rağmen menkul
kıymetin ne olduğuna dair bir tanıma yer verilmemiştir.
Menkul
kıymetler; Sermaye Piyasası Kanunu’nun 3. maddesinde, ortaklık veya alacaklılık
sağlayan, belli bir bedeli temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel
gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkartılan ve ibareleri aynı olan
kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır. Menkul kıymetlerin çoğu herhangi bir
değer kaybına uğramaksızın her an nakde çevrilebilir nitelikte olmasına rağmen
hazır değerler içinde gösterilmez.
Menkul
kıymetler, hisse senetleri, borçlanma araçları ve karma nitelikli menkul
kıymetler olarak üç ana grupta toplanmaktadır. Bu gruplara göre menkul kıymet
türleri aşağıdaki gibidir:
Hisse Senetleri:
- Nama ve hamiline yazılı hisse senetleri
- Adi ve imtiyazlı hisse senetleri
Borçlanma
Araçları:
- Devlet tahvilleri
- Özel sektör tahvilleri
- Tahvil türevleri
- Hazine bonoları
- Banka bonoları
- Banka garantili bonolar
- Finansman bonoları
- Varlığa dayalı menkul kıymetler
- Gayrimenkul sertifikaları
- Gelir ortaklığı senetleri
Karma Nitelikli
Menkul Kıymetler:
- Hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil
- Katılma intifa senedi
- Kâr-zarar ortaklığı belgesi
Menkul kıymetler işletme bilançolarının aktifinde, işletmenin edinme
amacına da bağlı olarak dönen varlıklar veya duran varlıklar içinde yer alır.
Menkul kıymetlerin değerlemesi açısından menkul kıymetin bilançonun hangi
kalemi içinde yer aldığının önemi bulunmamaktadır. Açıklanacağı üzere önemli
olan menkul kıymetin niteliğidir. Bilançonun dönen veya duran varlıkları içinde
yer alan menkul kıymet kalemleri şunlardır.
|
Dönen Varlıklar |
Duran Varlıklar |
|
110
Hisse Senetleri |
240
Bağlı Menkul Kıymetler |
|
111
Özel Kesim Tahvil Senet ve Bonoları |
242
İştirakler |
|
112
Kamu Kesimi Tahvil Senet ve Bonoları |
245
Bağlı Ortaklıklar |
|
118
Diğer Menkul Kıymetler |
248
Diğer Mali Duran Varlıklar |
A- MENKUL
KIYMETLERİN ENVANTERİ
Menkul
kıymetlerin dönem sonu fiili envanteri menkul kıymet
portföyü sayılmak ya da menkul kıymet işletmenin portföyünde bulunmuyorsa
ilgili işletmelerle mutabakat sağlanmak suretiyle yapılır ve kaydi envanterle uygunluğu kontrol edilir. Menkul kıymetlerde
envanter fazlası pek olmaz. Noksanlık gösteren menkul
kıymetlerden başkaları tarafından kullanılabilecek (örneğin, hamiline yazılı menkul
kıymetler) niteliktekiler, menkul kıymet hesabından çıkartılarak 197 no.lu
Sayım ve Tesellüm Noksanları hesabına, noksanlığın nedeni tespit edilene kadar
geçici olarak aktarılır. Dönem sonu bilançosu da bu şekilde çıkartılır.
B- MENKUL
KIYMETLERİN DEĞERLEMESİ
Menkul kıymetlerin değerlemesine ilişkin olarak VUK’un
279. maddesinde yapılan düzenlemede menkul kıymet türüne göre farklı değerleme
ölçüleri belirlenmiştir. VUK’un anılan maddesi uyarınca
menkul kıymetlerin bir kısmı alış bedeliyle, bir kısmı borsa rayiciyle bir
kısmı da dönemsel kâr ilaveli alış bedeliyle değerlenecektir. Şimdi bu menkul
kıymetleri ayrı ayrı belirtelim.
1- Alış Bedeli İle Değerlenecek
Menkul Kıymetler
VUK’un 279. maddesi
uyarınca alış bedeli ile değerlenecek menkul kıymetler şunlardır:
- Hisse
senetleri,
- Fon portföyünün en az %51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin
hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri,
- Borsa rayici bulunmayan, getirisi, ihraç edenin kâr ve zararına bağlı
olarak doğan ve değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul
kıymetler. Bu menkul kıymetler ise şunlardır;
²
Kâr-Zarar
Ortaklığı Belgeleri,
²
Gelir
Ortaklığı Senetleri,
²
Geçici
İlmuhaberler.
Söz konusu
menkul kıymetlerin borsa rayiçlerinin bulunması halinde değerleme borsa
rayiçlerine göre yapılacaktır.
Menkul kıymetin
alış bedeline henüz vadesi gelmemiş kuponlar için ödenen tutarlar da dahildir.[1]
Ancak menkul kıymetin vadesi gelmiş kuponları hazır değer statüsünde olduğundan
bunlar için ödenen bedeller menkul kıymetin alış bedeline dahil
edilmeyecektir. Söz konusu kuponlar alış bedeli ile 108 no.lu hesapta
muhasebeleştirilecektir.
Dönem içinde
vadesi gelen kuponlar kullanılarak tahsil edilen değerler ilgili menkul
kıymetin alış bedelinden düşülmeyecek doğrudan gelir kaydedilecektir. Bu kuponlardan
vadesi gelmiş olmakla beraber henüz tahsil edilmemiş olanlar da itibari değerle
gelir kaydedilecektir.
Örneğin, bir işletmenin 15.08.2010 tarihinde
15.000 TL’ye özel kesim tahvili aldığını ve bu tahvilin beraberinde 30.12.2010
tarihli 1.000 TL tutarında kuponu bulunduğunu kabul edelim. Bu işlemlere
ilişkin muhasebe kaydı şöyle olacaktır:
- Menkul kıymet alış kaydı:
––––––––––––– 15.08.2010 –––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 15.000
111.01.009- A işletmesi Tahvili
100 KASA 15.000
Açıklama:
Kuponlu tahvil alımı
––––––––––––––––– /
––––––––––––––––
İşletme
tarafından tahvil kuponu ilgili tarihte tahsil edilirse şu kayıt yapılacaktır:
–––––––––––––– 30.12.2010 ––––––––––––
100 KASA 1.000
642 FAİZ GELİRLERİ 1.000
642.09 Menkul kıymet kupon gelirleri
Açıklama:
Menkul kıymet kuponu satışı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
İşletme tahvil
kuponunu ilgili tarihte tahsil etmezse dönem sonunda şu kayıt yapılacaktır:
–––––––––––––– 31.12.2010 ––––––––––––
108 DİĞER HAZIR DEĞERLER 1.000
642 FAİZ GELİRLERİ 1.000
642.09-Menkul
kıymet kupon gelirleri
Açıklama:
Vadesi gelen menkul kıymet kuponu gelir kaydı
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
2- Borsa Rayici İle Değerlenecek Menkul Kıymetler
VUK’un 279. maddesi
çerçevesinde alış bedeli ile değerlenmesi gereken menkul kıymetler dışında
kalan menkul kıymetler borsa rayici ile değerlenecektir. Bu menkul kıymetler şunlardır:
- Tahviller,
- Finansman Bonoları,
- Banka Bonoları,
- Banka Garantili Bonolar,
- Hazine Bonoları,
- Devlet Tahvilleri,
- Fon portföyünün
%51’i, Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşmayan
yatırım fonu katılma belgeleri,
- Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler,
- İpotekli Borç Senetleri,
- Konut Sertifikaları,
- Gayrimenkul Sertifikaları.
Borsa rayici ile değerlenecek menkul kıymetlerde dönem sonu itibariyle
ortaya çıkacak değerleme farklarının ilgili yıl geliri ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir.
Yukarıda yer alan menkul kıymetlerden bir kısmı borsada işlem görmekte bir
kısmı ise borsada işlem görmemektedir.
Borsa rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa
rayiçlerinin bulunmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olduğunun
anlaşılması halinde değerlemeye esas bedel; menkul kıymetin alış bedeline,
vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil)
iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının
eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır.
Dönem sonu
değerlemesine ilişkin muhasebe kaydını bir örnek üzerinde gösterelim. Bir
işletmenin elinde 2011 vadeli 20.000 TL tutarında Hazine Bonosu ve 27,121
TL/Adet bedelle aldığı 100 adet yatırım fonu katılma belgesi bulunduğunu;
hazine bonosunun dönem sonu borsa rayicinin 24.000 TL olduğunu, birim fon
değerinin de 31,561 TL olduğunu kabul edelim. Bu durumda dönem sonu değerlemesi
şöyle yapılacaktır:
Hazine bonosu
değer artışı;
(24.000 -20.000
=) 4.000 TL
Fon değer
artışı;
[(31,561 -27,121
=4,44)x100=] 444 TL
Dönem sonu
değerleme muhasebe kaydı şöyle olacaktır.
––––––––––––– 31.12.2010 ––––––––––––
112 KAMU KESİMİ TAHVİL SENET
VE BONOLARI 4.000
112.03.002-... tarihli
Hazine Bonosu
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 444
111.01.000-
A Bank. Yat. Fon. Kat. Belg.
642 FAİZ GELİRLERİ 4.444
Açıklama: Dönem
sonu menkul kıymet değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
3- Kısmi Kâr İlaveli Alış Bedeli
İle Değerlenecek Menkul Kıymetler
Borsa rayici ile değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayicinin
mevcut olmaması ya da borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olması halinde değerlenmiş
tutar alış bedeline cari dönem içinde kalan süreye isabet eden kâr kısmının eklenmesiyle
bulunacaktır. Bu kapsamda değerlendirilecek menkul kıymetin değerlemesi dövize
vb. bir değere endeksli olmasına göre farklılık arz etmektedir.
Borsa rayici ile değerlenmesi
gereken dövize endeksli bir menkul kıymetin borsa rayicinin mevcut olmaması ya
da borsa rayicinin muvazaalı olması halinde, menkul kıymet değerleme günü
itibariyle endeksli olduğu dövizin kuru ile değerlenecektir. Ayrıca değerlenen
menkul kıymet tutarına, vadesinde elde edilecek gelir varsa bunun değerleme
gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmı (dövize endeksli olanlarda kur
değerlemesi yapılarak) da eklenecektir. Değerleme günü döviz kurları Maliye
Bakanlığı tarafından tespit ve ilan olunmaktadır.
Borsa rayici değerleme ölçüsü ile değerlenmesi gereken enflasyona
endeksli bir menkul kıymetin borsa
rayicinin mevcut olmaması ya da borsa rayicinin muvazaalı olması halinde
değerleme dövize endeksli menkul kıymetlerde olduğu gibi yapılacaktır. Menkul
kıymet değeri enflasyon oranında artırılacak, ayrıca vadede elde edilecek
gelirin iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden
kısmı hesaplanan menkul kıymet değerine eklenecektir.
Dönemsel gelir
getiren, kamu veya özel kesim tarafından çıkartılan menkul kıymetlerde değerleme,
dönem sonu itibariyle; en son faiz alınan tarihten değerleme gününe (31.12.2010)
kadar geçen süre için senet üzerinde yazılı faiz oranı ile hesaplanacak faizin
alış bedeline eklenmesi suretiyle yapılacaktır.
Örneğin, bir
işletmenin elinde bulunan (2011 yılında itfa edilecek) özel kesim tahvili ile
ilgili olarak üç ayda bir 315 TL faiz aldığını ve en son faizin 15.10.2010 tarihinde
tahsil edildiğini kabul edelim. Bu tahvil dönem sonunda şu şekilde değerlenecektir.
Günlük faiz: (315 /90 gün=) 3,5 TL /gün
Dönemsel faiz tahakkuku:
[(15.10.2010-31.12.2010=76
gün) x 3,5=] 266 TL
––––––––––––– 31.12.2010 ––––––––––––
111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 266
642 FAİZ GELİRLERİ 266
Açıklama:
Dönem sonu menkul kıymet değerlemesi
––––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
C- MENKUL
KIYMETLER DEĞERLEME MUHASEBE KAYDI
Bu bölümde kısmi kâr ilaveli menkul kıymet değerlemesine örnek verelim.
Bir işletmenin portföyünde 40.000 TL tutarında yılda
bir kez %20 faiz ödemeli özel kesim tahvili bulunmakta olup en son faiz 01.07.2010
tarihinde alınmıştır. İşletme portföyünde ayrıca
dövize endeksli 5.200 TL tutarında (4.000 $ karşılığı) özel kesim tahvili bulunmaktadır.
Tahvil 20 Şubat 2011 (yılda bir) tarihinde %10 faiz ödemelidir. Dönem sonu $
kuru 1,42 TL’dir.
Bu tahvillerin
dönem sonu değerlemeleri borsa rayiçleri bulunmadığı için kısmi kâr ilaveli
alış bedeli (kur değerlemesi dahil) ölçüsüne göre yapılacak
olup hesaplamalar aşağıdaki gibi olacaktır.
TL tahvil faizi: 2010 yılında geçen gün sayısı,
180 gün(1/2 yıl)
40.000 x 0,20 x
1/2= 4.000 TL
Dövize endeksli tahvil:
Tahvil
dönem sonu emsal değeri : (4.000 x1,42 =) 5.680 TL
Tahvil
değer artışı : (5.680-5.200
=) 480 TL
$ endeksli
tahvil faizi: 2010 yılında geçen gün sayısı (21 Şubat-31Aralık 2010), 314 gün
4.000$ x 0,10 x
314/365=344$
344$ x 1,42 = 488,48
TL
Şimdi muhasebe
kayıtlarını yapalım.
––––––––––––– 31.12.2010 ––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 968,48
111.02.007
A İşletmesi $ Endeksli Tahvili
642 FAİZ GELİRLERİ 488,48
646 KAMBİYO KARLARI 480,00
Açıklama: $ endeksli tahvil dönem sonu kur değerlemesi
––––––––––––– 31.12.2010 ––––––––––––
111
ÖZEL KESİM TAHVİL SENET
VE BONOLARI 4.000
111.01.009-B İşletmesi %20 Faizli
Tahvili
642 FAİZ GELİRLERİ 4.000
Açıklama:
Yıllık faiz ödemeli tahvil
dönem
sonu değerlemesi
––––––––––––––– /
––––––––––––––––