I- HAZIR
DEĞERLER
Hazır değerler
işletme varlıklarının en likit olanlarıdır. Bu varlıkların en önemli özelliği
herhangi bir değer kaybına uğramaksızın her an nakde çevrilebilme imkanlarının
bulunmasıdır. Bu grup içinde aşağıdaki varlıklar yer alır;
- Nakit Paralar,
- Çekler,
- Bankalarda Bulunan Değerler.
- Diğer Hazır Değerler.
Menkul kıymetler
her an nakde çevrilebilme özelliği taşısalar dahi bu grup içinde yer almaz.
Hazır değerlerin
envanter ve değerlemesi aşağıdaki esaslara göre yapılır. Açıklamalar yukarıda
yer alan gruplamaya göre yapılacaktır.
A- NAKİT PARALAR
İşletme
nakitlerinin dönem sonu değerlemesinde öncelikle fiili envanter yapılır. Fiili
envanter kaydi envanterle farklılık gösterirse gerekli düzeltme kaydı yapılarak
kaydi envanter sonuçları fiili envanter seviyesine getirilir. Düzeltme esnasında;
farklılığın nedeni tespit edilmişse ilgili hesaplara kayıt yapılır, farklılığın
nedeni henüz tespit edilememişse sayım ve tesellüm fazlaları hesabı (397) veya
sayım ve tesellüm noksanlıkları (197) hesabı kullanılır. Kasa sayım noksanı,
giderleştirmeye ilişkin başka bir veri olmadan doğrudan gider ve maliyet olarak
dikkate alınamaz.
Örneğin; bir işletmede dönem sonu envanterinde kasa noksanı çıkmışsa ve
noksanlığın kasa mutemedinin zimmetine para geçirmesinden kaynaklandığı tespit
edilmişse kasa mutemedi noksanlık kadar işletmeye borçlandırılır karşılığında
kasadan çıkış yapılır, noksanlığın nedeni tespit edilememişse noksanlık 197
nolu hesaba kaydedilir.
Nakit paraların
değerlemesinde iki ayırım yapılır. Türk Lirası paralar itibari kıymetle
değerlenir. Döviz bedelli paralar ise Maliye Bakanlığınca yayımlanmış (ilgili
yabancı paraya ilişkin) efektif alış
kuru ile değerlenir (VUK md. 280, 284). Yabancı para değerlemesinde döviz alış
kuru yerine efektif alış kuru dikkate alınır. Yabancı paraların kur değerlemesi
sonucu ortaya çıkacak olumlu fark ilgili aktif değerine eklenecek karşılığında
646 no.lu hesaba gelir kaydı yapılacaktır.
Halen
uygulanmakta olan dalgalı kur sisteminde, kur değerlemesi sonucunda olumsuz değerleme
farkları da ortaya çıkabilmektedir. Bu durumda, değerleme sonucunda oluşan
olumsuz farkın ilgili aktif değerden düşülmesi, karşılığında da 656 no.lu
hesaba gider kaydı yapılması gerekir.
Döviz mevcutlarındaki envanter noksanlığının kayıtlara alınmasında
öncelikle kur değerlemesi yapılacak, değerlenmiş tutar üzerinden düzeltme kayıtları
yapılacaktır.
B- ÇEKLER
Çeklerin dönem
sonu değerlemesinde öncelikle fiili envanter yapılır. Fiili envanterin kaydi
envanterle farklılık göstermesi durumunda, karşı işletmelerle mutabakat
sağlanmak kaydıyla nakitlere ilişkin başlıkta açıklandığı şekilde işlem
yapılarak kaydi envanter sonucu fiili envanter seviyesine getirilir.
Envanter işlemleri sırasında ayrıca vade içeren çekler gerekli kayıt
yapılarak, bilançonun alacaklar ve borçlar kalemi içine aktarılmalıdır. Hukuken
mümkün bulunmamakla birlikte, fiiliyatta keşide tarihi ileriki bir tarih yazılmak
suretiyle çeklere vade konulmaktadır. Çok yaygın olarak yapılan bu işlem vadeli
çeklerde dönem sonu gerçek değerine indirgenme (reeskont) uygulamasını gündeme
getirmektedir. İleride[1] açıklandığı şekilde vadeli
çekler de reeskont işlemine tabi tutulabilmekte ancak reeskont gelir ve gideri
cari dönem mali kazancının tespitinde dikkate alınamamaktadır. Ticari kazancın
tespitinde dikkate alınan çek reeskont geliri mali kazancın (vergi matrahının)
tespitinde ticari kazançtan indirilmeli, çek reeskont gideri de ticari kazanca
eklenmelidir.
Cari dönem mali
kazancının tespitinde yapılan bu düzeltme reeskont hesaplarının kapatıldığı izleyen
takvim yılında da yapılmalıdır. Yani vadeli çeklere ilişkin reeskont faiz gider
ve geliri iptalinin, iptal işleminin yapıldığı yılda da mali kazancın tespitini
etkilememesi gerekmektedir.
Çekler, alınan
ve verilen çekler olarak iki ayrı kalemde bilançoda yer alır. Her iki çek grubu
da mukayyet/itibari değerle değerlenir. Nakitlerde olduğu gibi döviz bedelle
düzenlenmiş çekler de Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan (ilgili döviz) efektif
alış kuru üzerinden Türk Lirasına çevrilerek kayıtlar düzeltilmelidir.
C- BANKALAR
Bilançoda yer
alacak bankalar kaleminin envanteri ilgili banka ile mutabakat sağlanarak
yapılır. Mutabakat esnasında kayıtlarda eksiklik tespit edilmesi halinde bunlar
düzeltilir. İlgili banka ile yaşanacak mutabakatsızlık hallerinde işletme kayıtları
esas alınır ancak, gerekirse şüpheli alacak hükümleri uygulanır.
Değerleme, öncelikle TL ve yabancı para ayırımına göre yapılır. TL
cinsinden banka mevcutları mukayyet değerle değerlenir. Döviz bedelli banka
mevcutlarının dönem sonu kur değerlemesinde Maliye Bakanlığı’nca yayımlanan
ilgili döviz efektif alış kuru esas alınır.
Vadeli Mevduatlarda Değerleme:
Repo işlemleri
eskiden menkul kıymetler içinde gösterilmekteydi. 67 Seri No.lu KVK Genel
Tebliği ile bu uygulama kaldırılmış, repo işlemlerinin de vadeli mevduat olarak
değerlendirileceği düzenlenmiştir. Bu nedenle dönem sonu itibariyle geri
dönmeyen repo bedelleri de mukayyet bedeli ile bilançonun Bankalar kalemi içinde
(vadeli mevduat gibi) gösterilecektir.
5228 sayılı
Kanunla VUK’un 281. maddesinin 1. fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirilerek
vadeli mevduatların değerlemesinde özel bir belirleme yapılmıştır.
“Alacaklar
mukayyet değerleriyle değerlenir. Mevduat veya kredi sözleşmelerine müstenit alacaklar
değerleme gününe kadar hesaplanacak faizleriyle birlikte dikkate alınır.”
5228 sayılı
Kanun sonrası uygulamada vadeli mevduatların dönem sonu değerlemesinde, değerleme
gününe kadar işlemiş olan vade kısmına karşılık olarak mevduata ilişkin faiz
oranı kullanılarak faiz hesaplanacak ve söz konusu faiz tutarı bir yandan
mevduat değerine eklenirken diğer yandan cari dönemde “faiz geliri” olarak dikkate alınacaktır. Aynı uygulama finans
kurumlarının kredi alacakları için de yapılacaktır.
Bu uygulama ile mevduat faizlerinin ilgili oldukları dönemde gelir
hesaplarına intikal ettirilmesi sağlanmış olmaktadır. Vadeli mevduat faizleri
üzerinden, faizin ödenmesi anında yapılacak stopajlar, stopajın yapıldığı dönemin
kazanç vergisinden mahsup edilebilecektir.
Ayrıca dönem
sonunda değerleme hükümleri uyarınca gelir yazılan faize ilişkin dönem kapandıktan
sonra yapılan stopaj, stopaj tahakkukunun, söz konusu gelir yazılan faizin
dahil edildiği dönem beyannamesinin verilmesi tarihinden önce yapılması
kaydıyla faizin dahil edildiği beyanname üzerinden tarh edilecek kazanç vergisinden
mahsup edilebilecektir. Stopaj tahakkukunun beyanname tarihinden sonra
gerçekleşmesi halinde, mahsup işlemi stopajın yapıldığı yıl kazancı üzerinden
hesaplanan vergiden yapılacaktır.
Vadeli mevduata ilişkin anılan değerleme hükmünün bir benzeri kredi
borçları için de (285. maddede) düzenlenmek suretiyle değerleme işleminde
paralellik sağlanmıştır.
D- DİĞER HAZIR
DEĞERLER
Diğer hazır değerler içinde nakit para, çekler ve bankadaki paralar
dışında kalan hazır değerler yer alır. Bu hazır değerlerin en önemlileri;
- Henüz bedeli tahsil edilmemiş kredi
kartı slipleri,
- Henüz bedeli tahsil edilmemiş menkul
kıymet kuponları,
- Henüz işletmeye ulaşmamış yoldaki
paralar.
Diğer hazır
kıymet kalemleri mukayyet bedelle değerlenir. Dövizli kıymetlerde mukayyet
bedel efektif alış kuru ile yapılacak kur değerlemesi sonuçlarına göre düzeltilir.
E- MUHASEBE
KAYITLARI
Hazır değerlerin
dönem sonu işlemlerinin muhasebe kaydını üç örnek yardımıyla gösterelim:
ÖRNEK 1:
Bir işletmenin
31.12.2010 tarihli kasa mevcudu 750 TL olarak sayılmıştır. Ancak kayıtlara göre
kasa mevcudunun 1.100 TL olması gerekmektedir. Kasa noksanlığının nedeni
araştırılmış, noksanlığın alıcı borçları için hesaplanan vade farkı gelirinin
kasa hesabına kaydedilmesinden kaynaklandığı tespit edilmiştir. Bu işleme ilişkin
muhasebe kayıtları aşağıdaki gibi olacaktır;
(1.100 -750)= 350 TL
–––––––––––––
31.12.2010 –––––––––––––
197 SAYIM VE TESELLÜM
NOKSANLARI 350
197.02.001 Merkez TL Kasası Noksanlığı
100 KASA 350
100.02.001 Merkez TL Kasası
Açıklama:
Kasa mevcudunun fiili envantere
göre düzeltilmesi kaydı
–––––––––––––
31.12.2010 –––––––––––––
120 ALICILAR 350
197 SAYIM VE TESELLÜM
NOKSANLARI 350
197.02.001 Merkez TL
Kasası Noksanlığı
Açıklama:
Kasa mevcudunun düzeltilmesi kaydı
–––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
ÖRNEK 2:
Bir işletmenin
döviz bedelli kasa mevcudu için; Maliye Bakanlığınca yayımlanan döviz efektif
alış kuru üzerinden 2.000 TL lehte kur farkı hesaplandığını varsayalım. Bu işlemin
muhasebe kaydı aşağıdaki gibi olacaktır:
–––––––––––––
31.12.2010 –––––––––––––
100 KASA 2.000
X Döviz Kasası
646 KAMBİYO KÂRLARI 2.000
Açıklama:
Dönem sonu döviz kasası
kur değerlemesi kaydı
–––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
Söz konusu kur
değerlemesi sonucunda 1.500 TL aleyhte kur farkı hesaplandığını varsayalım. Bu
durumda kayıt aşağıdaki gibi olacaktır.
––––––––––––– 31.12.2010–––––––––––––
656 KAMBİYO ZARARLARI 1.500
100 KASA 1.500
X Döviz Kasası
Açıklama:
Dönem sonu döviz kasası
kur değerlemesi kaydı
–––––––––––––––– /
–––––––––––––––––
ÖRNEK 3:
Bir işletmenin 1
Kasım 2010 tarihinde A Bankasında 3 ay vadeli 20.000 TL mevduat hesabı açtırdığını
ve vadede 900 TL faiz geliri elde edeceğini varsayalım (stopaj oranı % 15’dir).
İşletme söz konusu mevduat hesabını dönem sonunda aşağıdaki gibi değerleyecektir.
31.12.2010’da hesaplanacak faiz = 900 x 2/3 = 600 TL
–––––––––––––
31.12.2010 –––––––––––––
102 BANKALAR 600
102.07.099 A Bankası Vadeli Mevduatı
(Faiz)
642 FAİZ GELİRLERİ 600
Açıklama: Dönem sonu faiz hesaplanması
–––––––––––––––– /
––––––––––––––––
Vadede faiz
tahakkukunda şu kayıt yapılacaktır.
–––––––––––––
31.01.2010 –––––––––––––
102 BANKALAR 20.765
102.01
193 PEŞİN ÖDENEN VERGİ VE FONLAR 135
102. BANKALAR 20.600
102.07.099
642 FAİZ GELİRLERİ 300
Açıklama: Faiz tahakkuk ettirilmesi
–––––––––––––––– /
––––––––––––––––
31.01.2011
tarihinde yapılan stopajın 2/3’ü (90 TL) 2010 yılı kazanç vergisi beyannamesi
üzerinden hesaplanan vergiden mahsup edilebilecektir.